O Trump, οι ΗΠΑ και τα σκοτεινά μονοπάτια της ηγεμονίας

1991. Η ΕΣΣΔ καταρρέει. Το αυταρχικό, σιδηρόφρακτο κομμουνιστικό καθεστώς, που για σχεδόν μισό αιώνα αποτέλεσε τον μεγάλο αντίπαλο του Δυτικού κόσμου σε κάθε επίπεδο, πολιτικό, ιδεολογικό, στρατιωτικό, γκρεμίζεται σαν χάρτινος πύργος. Στις ΗΠΑ, το αίσθημα θριάμβου είναι διάχυτο τόσο στην ελίτ όσο και στην αμερικανική κοινωνία, καθώς το όραμα ενός μονοπολικού κόσμου, μιας παγκόσμιας πολιτικής και ιδεολογικής (φιλελεύθερης) αμερικανικής ηγεμονίας, κατά το όραμα του Woodrow Wilson, φαίνεται να γίνεται απτή πραγματικότητα. Ο μεγάλος αντίπαλος έχει γονατίσει. Στην Δυτική Ευρώπη, ανακούφιση για το τέλος μιας εποχής που σημαδεύτηκε από την ισορροπία του τρόμου και τον εγκλωβισμό ανάμεσα στις δύο υπερδυνάμεις. Ο Francis Fukuyama αναγγέλει την οριστική επικράτηση της φιλελεύθερης δημοκρατίας, η οποία, ως η τελειότερη μορφή πολιτικής οργάνωσης, θα αποτελέσει το ανώτατο και τελευταίο στάδιο της ανθρώπινης πνευματικής εξέλιξης, υπό την προστασία των ΗΠΑ φυσικά (και ο νοών νοείτο…).

Αισθήματα χαράς και στον πρώην κομμουνιστικό κόσμο. Οι κάτοικοι των χωρών της Αν. Ευρώπης, ανακουφισμένοι από την απαλλαγή τους από την σοβιετική κυριαρχία, ονειρεύονται την ένταξη στην ΕΕ και την αυγή μιας νέας εποχής δημοκρατίας, ασφάλειας, οικονομικής ανάπτυξης και σταθερότητας. Οι Ρώσοι, παρά την έντονη αβεβαιότητα, ελπίζουν και αυτοί σε ένα καλύτερο μέλλον, καθώς μετά από αιώνες απολυταρχισμού και ανταγωνισμού με τη Δύση, η Ρωσία φαίνεται έτοιμη για ένα νέο ξεκίνημα.

2018. Ο πρώιμος μεταψυχροπολεμικός κόσμος φαίνεται σαν μια γλυκιά ανάμνηση (τουλάχιστον στην Δύση). Η ελπίδα των δυτικών για έναν (νέο;)φιλελεύθερο κόσμο, χωρίς ιδεολογικές ζυμώσεις και  αντιθέσεις, προσηλωμένο αποκλειστικά στην οικονομική ανάπτυξη και που απλώς θα “ξεσκονίζει ατέρμονα το μουσείο της ανθρώπινης ιστορίας”, σύμφωνα με τον Fukuyama, καταρρέει με τις εθνοφυλετικές συγκρούσεις στα Βαλκάνια και την άνοδο της ισλαμικής τρομοκρατίας. Η παγκοσμιοποίηση έχει οδηγήσει στην άνοδο της Κίνας και  νέων δυνάμεων, οι οποίες προκαλούν ευθέως την αμερικανική δύναμη. Ο ισλαμικός κόσμος βράζει, καθώς οι μουσουλμανικές κοινωνίες ταλανίζονται από εσωτερικές συγκρούσεις και μεγάλο μέρος τους αρνείται να δεχθεί τις δυτικές πολιτισμικές αξίες και βυθίζονται στον φονταμενταλισμό. Η ΕΕ βρίσκεται σε μια πολυεπίπεδη κρίση (πολιτική, οικονομική, κοινωνική) και αμφισβητείται έντονα από τις κοινωνίες που υπήρξαν οι μεγαλύτεροι υποστηρικτές της. Η Ρωσία, απογοητευμένη από την φιλελεύθερη δημοκρατία, η οποία έχει συνδεθεί με την χαοτική δεκαετία του ‘90 και το ειρωνικό γέλιο του Bill Clinton για τον μεθυσμένο Yeltsin, κάνει την επανεμφάνισή της στην Αν. Ευρώπη, υπό την σιδηρά κυριαρχία του Vladimir Putin.

Η εκλογή του Donald Trump αποτελεί για πολλούς την ενσάρκωση του τέλους της “φιλελεύθερης διεθνούς τάξης” (liberal world order). Οι ψηφοφόροι του, ως επί το πλείστον η λευκή εργατική τάξη της αμερικανικής ενδοχώρας, τον οδήγησαν στον Λευκό Οίκο λόγω της απογοήτευσής τους από το αμερικανικό πολιτικό κατεστημένο, τόσο των Ρεπουμπλικανών όσο και των Δημοκρατικών. Οι ΗΠΑ έχουν εμπλακεί σε μια σειρά από ατελείωτους πολέμους στη Μέση Ανατολή, στα πλαίσια της μεταψυχροπολεμικής  “εξαγωγής” της δυτικής δημοκρατίας. Το χρέος τους έχει εκτοξευθεί στα 20 τρισεκατομμύρια δολάρια, οι μεγάλες βιομηχανίες (πχ αυτοκινήτων), που παραδοσιακά αποτελούσαν την ραχοκοκαλιά της αμερικανικής οικονομίας έχουν μεταφερθεί στην Κίνα και σε άλλες αναδυόμενες οικονομίες και εκατομμύρια θέσεις εργασίας έχουν χαθεί και εξακολουθούν να χάνονται. Η Αριστερά, προσηλωμένη στο θολό τοπίο των “identity politics” και των μειονοτικών δικαιωμάτων και η σοσιαλδημοκρατία, η οποία ασπάστηκε το “τέλος της ιστορίας” και τις ακραία φιλελεύθερες οικονομικές πολιτικές της παγκοσμιοποίησης, έχασαν την ευκαιρία να γίνουν οι εκφραστές της δυσαρεστημένης αυτής τάξης, οδηγώντας την στην αγκαλιά του Trump και άλλων εθνολαικιστών  δημαγωγών.

Ο Trump εκλέχθηκε με υποσχέσεις για προστατευτικά μέτρα στο εμπόριο με την Κίνα και τις αναπτυσσόμενες οικονομίες, προκειμένου να διατηρηθούν οι θέσεις εργασίας στις ΗΠΑ και για κλείσιμο των μετώπων που έχουν ανοίξει οι ΗΠΑ με κράτη σε διάφορες περιοχές του κόσμου, όπως στη Ρωσία και τη Μέση Ανατολή (ουσιαστικά, μερική επιστροφή στον παραδοσιακό αμερικανικό απομονωτισμό). Αντανακλώντας την δυσπιστία των ψηφοφόρων του απέναντι στην παγκοσμιοποίηση, αμφισβητεί τους διεθνείς οργανισμούς και τις παγκόσμιες συμφωνίες ελεύθερου εμπορίου.  Δεν κέρδισε την εξουσία λόγω του “ρατσισμού” ή του “σεξισμού” των ψηφοφόρων του, αν και η ενίοτε ακραία ρητορική του σίγουρα ενίσχυσε την αντισυστημική εικόνα που ήθελε να προβάλλει. Ό,τι και να είναι ο Trump, δεν πρέπει να ξεχνάμε πως οι αμερικανικές εκλογές είναι συνήθως μια διαδικασία επιλογής του “lesser evil” του μικρότερου κακού. Η Clinton ήταν γνωστό “γεράκι” της αμερικανικής πολιτικής, ένα πρόσωπο φθαρμένο πολιτικά, λόγω της εμπλοκής του σε διάφορες σκοτεινές υποθέσεις και πολέμους και προωθούσε μια εξαιρετικά επιθετική ατζέντα στην εξωτερική πολιτική (εξού και η υποστήριξη στο πρόσωπό της από νεοσυντηρητικούς όπως ο Robert Kagan).

Ο Donald Trump όμως βρίσκεται σε αδιέξοδο. Στην προσπάθεια να υλοποιήσει τις υποσχέσεις του σε σχέση με την οικονομία, έχει συναντήσει την σθεναρή αντίσταση της αμερικανικής ελίτ, η οποία παθιασμένα τάσσεται κατά των προστατευτικών μέτρων, λόγω των τεράστιων κερδών που αποκομίζει από το ελεύθερο εμπόριο με τις αναπτυσσόμενες οικονομίες. Η επιθετική πολιτική του έναντι της Κίνας έχει βέβαια λογική βάση, καθώς η ταχύτατη άνοδος της ασιατικής χώρας μπορεί να αποτελέσει σοβαρό κίνδυνο για την αμερικανική δύναμη σε παγκόσμιο επίπεδο (μένει να φανεί αν θα επιβεβαιωθεί σε αυτή την περίπτωση η “παγίδα του Θουκυδίδη”, που διατύπωσε ο Graham Allison). Από την άλλη όμως, η στήριξη της Κίνας είναι απολύτως απαραίτητη για να επιλύσει το ζήτημα της Βορείου Κορέας, που αποτελεί αγκάθι στο πλευρό των ΗΠΑ από τη δεκαετία του 1950. Για την Κίνα, η Βόρεια Κορέα αποτελεί μια ουδέτερη ζώνη (buffer zone) ανάμεσα στην ίδια και την φιλοαμερικανική Νότια Κορέα και αν ποτέ αποφασίσει να την εγκαταλείψει, θα απαιτήσει τεράστια ανταλλάγματα. Η πρoσπάθειά του για προσέγγιση με τη Ρωσία του Vladimir Putin προσκρούει στην επιθετική αντιρωσική στάση του μεγαλύτερου μέρους του αμερικανικού πολιτικού κατεστημένου, εν μέρει λόγω της πολιτικής του Putin για την αύξηση της ρωσικής επιρροής στην Αν. Ευρώπη, εν μέρει λόγω των αναμνήσεων του Ψυχρού Πολέμου.

Συνοψίζοντας, οι ΗΠΑ είναι διχασμένες ανάμεσα στην ελπίδα για ειρήνευση και κλείσιμο των ανοιχτών μετώπων και στην απροθυμία να εγκαταλείψουν την δεσπόζουσα (αλλά κοστοβόρο) θέση τους στο διεθνές πολιτικό σύστημα, που θα είχε ως αποτέλεσμα να αφήσουν ανοιχτό τον δρόμο για την Κίνα, τη Ρωσία, το Ιράν και άλλες φιλόδοξες και ανερχόμενες δυνάμεις. Επίσης, η παγκοσμιοποίηση, που ξεκίνησε αρχικά ως έκφραση της παγκόσμιας οικονομικής και πολιτικής επέκτασης των ΗΠΑ, έχει προκαλέσει σοβαρή ζημιά στην αμερικανική οικονομία και κοινωνία (με εξαίρεση την ανώτερη τάξη και ένα τμήμα της μεσαίας τάξης που έχουν δει τα κέρδη τους να αυξάνονται κατακόρυφα). 

Σε όλα τα παραπάνω θέματα, υπάρχει σοβαρή διάσταση ανάμεσα στο μεγαλύτερο μέρος της αμερικανικής κοινωνίας και στην πολιτική και οικονομική ελίτ. Το σίγουρο είναι πάντως πως στις δυτικές κοινωνίες η αισιοδοξία της πρώτης περιόδου μετά τον Ψυχρό Πόλεμο έχει παρέλθει ανεπιστρεπτί και νέοι παίκτες εμφανίζονται στο διεθνή πολιτική σκακιέρα, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για την ισορροπία δυνάμεων στον 21ο αιώνα.

Ιωάννης Χουλιάρας

Φοιτητής του τμήματος Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πειραιώς

kostasxan