Η Ελλάδα πρώτη στο κόσμο έκανε χρήση της ακτινογραφίας ως διαγνωστικό μέσον των τραυματισμένων στρατιωτών της

γράφει ο Ραφαήλ ΔιαμαντήςΕιδικός Παθολόγος

Είναι σχεδόν άγνωστο στο πλατύ κοινό ότι ο άτυχος για την Ελλάδα ελληνοτουρκικός πόλεμος του 1897 κατέδειξε τη μέθοδο της ακτινογραφίας ως διαγνωστικό μέσο στο κόσμο!  Η χρήση της ακτινογραφίας καθιερώθηκε έτσι ως διαγνωστικό μέσο της στρατιωτικής ιατρικής! Με το σύστημα αυτό, οι δύο εμπόλεμοι στρατοί, ο ελληνικός και ο τουρκικός ήσαν σε θέση να εντοπίζουν μέσω της ακτινογραφίας για πρώτη φορά στην ιστορία, βλήματα, θραύσματα τους, κλπ, μέσα στο σώμα των πληγωμένων στρατιωτών και κατόπιν χειρουργικά πολύ εύκολα να τα εξάγουν σώζωντας χιλιάδες ζωές ανθρώπων. Η ακτινογραφία έτσι εισάγεται στην ιατρική, στα νοσοκομεία, στην υπηρεσία των ασθενών και καθίσταται κλάδος και ειδικότητα της ιατρικής.

Όπως στις περισσότερες ανακαλύψεις, έτσι και εδώ υπάρχει διαφωνία τούρκων και ελλήνων στο ποιός πράγματι από τους δύο ανακάλυψε πρώτος τη μέθοδο και την εφάρμοσε στη στρατιωτική ιατρική. Ακριβώς τις ακτίνες Χ τις ανακάλυψε τυχαία ο γερμανός φυσικός Wilhelm Conrad Roentgen (1845-1923) και στις 28 Δεκεμβρίου 1895, ανακοίνωσε την ανακάλυψή του στην Φυσικο-Ιατρική Εταιρεία του Würzburg, με το διάσημο τίτλο "Περί μιάς νέας μορφής ακτίνων''. Παρακάτω παρατίθονται μερικές σημαντικές ημερομηνίες πού αφορούν την Ελλάδα πού ακολούθησε την ανακάλυψη του Roentgen :

1897: A. Ερχεται στη χώρα μας το πρώτο ακτινολογικό μηχάνημα από την Μ. Βρεττανία για τους τραυματίες του Ελληνοτουρκικού πολέμου. Σε έγγραφη αναφορά του, Βρεττανός Ταγματάρχης σημειώνει τον φόβο των Ελλήνων στρατιωτών να εξεταστούν με το μηχάνημα, επεξηγεί δε ότι οφείλεται στην υπερβολική τους θρησκευτικότητα. Εχει καταχωρηθεί ως η πρώτη χρήση ακτινολογικού μηχανήματος σε καιρό πολέμου στον κόσμο. Οι πρώτες ακτινογραφίες σε καιρό πολέμου στον κόσμο, ελήφθησαν από Βρεττανούς γιατρούς σε Ελληνες στρατιώτες, τραυματίες από τον πόλεμο του 1897. Το μηχάνημα είχε εγκατασταθεί στο Φάληρο. 

Β. Από 7-30 Μαρτίου του 1897 το Βαρβάκειο λειτούργησε σαν πρόσκαιρο Στρατιωτικό Νοσοκομείο. Σύμφωνα με την έκθεση πεπραγμένων 'αι ακτίνες Χ ουδέν ωφέλησεν προς ανεύρεσιν της σφαίρας' αναφέρεται στην έκθεση.

1898: Α. Τοποθετείται το πρώτο ακτινολογικό μηχάνημα σε πολιτικό Νοσοκομείο της χώρας μας στο Δημοτικό Νοσοκομείο Πατρών, δωρεά του Δ.Κόλλα. Στις 31/3/12 Απριλίου του 1898 ο καθηγητής Αργυρόπουλος έκανε επίδειξη του μηχανήματος και ανακάλυψε μια σφαίρα στο μηρό του τραυματισθέντος. Εκτοτε το μηχάνημα αυτό, φαίνεται ότι δεν χρησιμοποιήθηκε άλλη φορά.

Β. Η πρώτη επίδειξη ακτινογραφιών στην Ιατρική Εταιρεία Αθηνών, έγινε στις 12-24/3/1898 από το χειρουργό Δ. Κόκκορη. Οι ακτινογραφίες ελήφθησαν στο εργαστήριο Φυσικής από τον καθηγητή Αργυρόπουλο.

Γ. Πρακτικά Συνεδρίασης 253,19 Οκτωβρίου 1898, του Δ.Σ. του Ευαγγελισμού. '....... απεφασίσθη όπως οι εξεταζόμενοι δια του μηχανήματος Ρέγκεν (!) καταβάλωσιν δρ. 10 δι΄ εκάστην εξέτασιν, όπως δια του ποσού τούτου συντηρείται και επισκευάζεται....' Είναι σημαντική πληροφορία ότι ο 'Ευαγγελισμός' έχει ήδη ακτινολογικό μηχάνημα σε λιγότερο από τρία χρόνια από την ανακάλυψη των ακτίνων Roentgen.

Το παρακάτω κείμενο αναφέρεται στην ελληνική εκδοχή στο ποιός εφάρμοσε πρώτος τη διαγνωστική μέθοδο της ακτινογραφίας στη κλινική και στρατιωτική ιατρική.

Γέννηση της Ακτινολογίας του Πεδίου Μάχης: Ελληνο – Τουρκικός Πόλεμος του 1897 (μετάφραση και προσθέσεις ιστορικών αναφορών Ραφαήλ Διαμαντή από το άρθρο των επιστημόνων Ιωάννας Α. Ραμουτσάκη,  PhD, Ευάγγελου Ν. Γιαννάκου, MD και Γεράσιμου Ν. Λιβάδα)

Εισαγωγή

Μόλις έγιναν γνωστά τα νέα περί των ακτίνων Roentgen στις αρχές του 1896, φωτογράφοι ή ερασιτέχνες φυσικοί σε πολλές Δυτικές χώρες ανέπτυξαν κάποιες μεθόδους ακτινογραφίας ή παρήγαγαν εικόνες με ακτίνες-x. Στην Ελλάδα, οι πρώτες εικόνες ακτίνων-x πάρθησαν το Μάρτιο του 1896 από το καθηγητή της φυσικής του Πανεπιστημίου Αθηνών, Τιμολέοντα Αργυρόπουλο.

Όμως, καμμία απ’αυτές τις εικόνες δεν επιτεύχθηκε για ιατρικούς λόγους και οι έλληνες ιατροί δεν υιοθέτησαν τη μέθοδο λόγω της πενιχρής οικονομικής κατάστασης της Ελλάδας. Κατά τη διάρκεια του Ελληνο-Τουρκικού Πολέμου του 1897, οι ακτίνες Roentgen χρησιμοποιήθηκαν για διαγνωστικούς σκοπούς για πρώτη φορά στην Ελλάδα.

Εξ άλλου, στον Ελληνο-Τουρκικό Πόλεμο αυτόν ήταν η πρώτη φορά πού οι ακτίνες-x χρησιμοποιήθηκαν κοντά σε πεδίο μάχης σε κινητές στρατιωτικές εγκαταστάσεις. Σ’αυτό το πόλεμο, οι πρωτοπόροι ακτινολόγοι συνάντησαν τη πρώτη ευκαιρία τους ώστε να εκτιμήσουν τη χρησιμότητα της ακτινογραφίας πλησίον της γραμμής του πυρός.

Η Νοσοκομειακή Αποστολή

Λίγα είναι γνωστά για τη χρήση της ακτινογραφίας κατά τον Ελληνο-Τουρκικό Πόλεμο του 1897. Τα περισσότερα πού είναι γνωστά αφορούν τη προμήθεια, μεταφορά και εγκατάσταση του εξοπλισμού των ακτινογραφιών και την εγκατάσταση των νοσοκομείων του πεδίου μάχης.

Όταν ξέσπασε ο πόλεμος στα Βαλκάνια μεταξύ των ελλήνων και των τούρκων, η Γερμανία και η Αγγλία, όπως και η Γαλλία με τη Ρωσσία, έλαβαν θέσεις.

Ο Γερμανικός Ερυθρός Σταυρός έστειλε συσκευή ακτίνων-x σε στρατιωτικό νοσοκομείο στη Κωνσταντινούπολη και έναν ιατρό για να το χειρίζεται, τον Hermann Küttner από το πανεπιστημιακό νοσοκομείο του Tubingen. Αντίθετα, ο Βρεττανικός Ερυθρός Σταυρός φαινόταν απρόθυμος να βοηθήσει τους έλληνες, παρόλο πού το αγγλικό κοινό εξέφρασε την υποστήριξή του με διάφορους τρόπους, καταγγέλοντας τις μεγάλες δυνάμεις για την αποτρόπαια πολιτική τους κατά της Ελλάδας, της ελευθερίας και του Χριστιανισμού. Η Daily Chronicle του Λονδίνου, μαζί με άλλες βρεττανικές εφημερίδες, υποστήριξε ανοιχτά το ελληνικό ζήτημα και τους έλληνες τραυματίες.

Οργανώθηκε μιά αποστολή από τους εκδότες της Daily Chronicle κι αποφασίστηκε να χρηματοδοτηθεί μιά ιατρική αποστολή στην Ελλάδα.

Διάφοροι βρεττανοί πρωτοπόροι ταξίδεψαν εθελοντικά στην Ελλάδα και εγκατέστησαν τα προοδευμένα στρατιωτικά νοσοκομεία τα οποία θα φιλοξενούσαν το τμήμα της στρατιωτικής ακτινολογίας.

Ο Francis Charles Abbott, χειρουργός του St. Thomas's Hospital του Λονδίνου και μέλος του Royal College of Surgeons, ήταν επικεφαλής της ιατρικής αποστολής. Ο Abbott έφυγε από το Σταθμό Victoria του Λονδίνου στις 30 Απριλίου 1897, συνοδευόμενος από τη Κυρία Bedford Fenwick, η οποία ήταν επικεφαλής της οργάνωσης του νοσηλευτικού προσωπικού καθώς και του εξοπλισμού των νοσοκόμων, κι από τον Henry Alford Moffatt, πού ήταν χειρουργός στο Guy's Hospital. Έφθασαν στην Αθήνα στις 4 Μαΐου 1897.

Δύο νοσοκομεία ετοιμάστηκαν μετά την έρευνα από το πρώτο απόσπασμα του Abbott. Το πρώτο νοσοκομείο βρισκόταν σε ισόγειο κτιριακό συγκρότημα στη Χαλκίδα και το δεύτερο σε μιά έπαυλη κοντά στην Αθήνα, στο κόλπο του Φαλήρου. Η έπαυλη πού υπάρχει ακόμα και σήμερα, προσφέρθηκε από τη βασίλισσα Όλγα της Ελλάδας μετά τη συγκατάθεση του ιδιοκτήτη της Κυρίου Μελετόπουλου, μέλους της Πειραϊκής και Αθηναϊκής εταιρείας.

Η Συσκευή ακτίνων-X

Η συσκευή ακτίνων-X, πού συσκευάσθηκε σε 15 κάλαθους, στάλθηκε μαζί με άλλα ιατρικά υλικά στην Αθήνα στις 13 Μαΐου 1897, με το πλοίο Prince Crown και τέθηκε σε λειτουργία περί τα μέσα του Ιουνίου. Η συσκευή των ακτίνων-x- εχειρίζετο κυρίως από τον Robert Fox Symons, έναν νεαρό χειρουργό από το Νοσοκομείο St.Thomas.

Λόγω της ένδειας ηλεκτρισμού στο Φάληρον, η συσκευή λειτουργούσε με συσσωρευτές, οι οποίοι έπρεπε να φορτίζονται επί του βρεττανικού πολεμικού σκάφους HMS Rodney, το οποίο ήταν αγκυροβολήμένο στο Πειραιά όσο διαρκούσαν οι εχθροπραξίες. Η μηχανή επιλέχθηκε και δοκιμάστηκε προσωπικά από τον Dr. Arthur Barry Blacker, τον ιδρυτή του τμήματος ακτινογραφιών του Νοσοκομείου St.Thomas το 1896 και πρώτου μάρτυρα της αγγλικής ακτινολογίας.

Η συσκευή ακτίνων-x- κατασκευάστηκε από την εταιρεία του Λονδίνου Miller και Woods, η οποία προμήθευσε την ακτινολογική συσκευή σε πολλά νοσοκομεία του Λονδίνου. Ο ιδρυτής της εταιρείας, Leslie Miller, ένας μηχανικός κι ένα από τα πρώτα μέλη της Εταιρείας Roentgen, συνείσφερε στην ακτινολογία με μαθήματα και με το βιβλίο του Roentgen Ray Wrinkles του 1909. Η συσκευή συνίστατο από μιά μεγάλη επαγωγική έλικα (πηνίο), μιά διπλή σειρά συσσωρευτών, σωλήνες του Crookes, ένα φθορίζον πέτασμα και ακτινογραφικό χαρτί του Eastman. Το δεύτερο περιτύλιγμα του πηνίου ήταν μεγαλύτερο των 13 μιλίων σε μήκος και απέδιδε βαρειά εκκένωση σε κάθε 10 ίντσες αέρα. Ένα μεγάλο ξύλινο ντουλάπι εξυπηρετούσε ως σκοτεινός θάλαμος.

Ευθύς αμέσως η συσκευή κατέστη λειτουργική, ο Abbott έφερε προσωπικά 10 τραυματίες από τη Χαλκίδα μέσω θαλάσσης για να τους ακτινογραφήσει. Ένα σημαντικό πρόβλημα πού προέκυψε κατά τις εξετάσεις το οποίο οι Abbott και Fox Symons βρήκαν αδύνατο να επιλύσουν ήταν ότι οι τραυματίες δεν κάθονταν ακίνητοι. Οι ασθενείς κινούνταν νευρικά και συνεχώς σταυροκοποιόνταν, πιστεύοντας ότι η συσκευή ήταν έργο του Διαβόλου!

Δημόσιες Εκθέσεις της Ελληνο-Τουρκικής Εμπειρίας.

Τα αποτελέσματα πολλών πού χρησιμοποίησαν ακτίνες-x, συμπεριλαμβανομένων των εμπειριών της βρεττανικής ομάδας της Ελλάδας ηγουμένης από τον Abbott, ανακοινώθηκαν στη πρώτη επίσημη εναρκτήρια συνδιάσκεψη της Εταιρείας Roentgen στις 5 Νοεμβρίου 1897, στο St. Martin's Hall του Marylebone, περίπου 2 χρόνια μετά την ανακάλυψη των ακτίνων-x από τον Roentgen. Σε μιά μεγάλη αίθουσα, εκτέθηκαν 700 σκιαγραφήματα και μεταξύ των πλέον σημαντικών ήσαν αυτά πού μεταφέρθηκαν από την Ελλάδα από τον Francis Abbott. Σε μιά άλλη αίθουσα, κατασκευαστές εξοπλισμών εξέθεσαν τα προϊόντα τους, ακριβώς όπως συμβαίνει σήμερα στα ακτινολογικά συνέδρια.

Ο Abbott δημοσίευσε μιά έκθεση πού βασιζόταν στην εμπειρία του Ελληνοτουρκικού πολέμου στο περιοδικό The Lancet σε δύο τεύχη, αυτών της 14ης και 21ης Ιανουαρίου 1899. Τα άρθρα του αποτέλεσαν τις πρώτες εκθέσεις της χρήσης των ακτίνων-x στην Ελλάδα. Η πρόθεση της δήλωσής του ήταν η εκτίμηση των τεράστιων αλλαγών στην επιστήμη από το πόλεμο, καθώς και στη στρατιωτική χειρουργική. Έως τότε, η εμπειρία των ιατρών του στρατού είχε περιστασιακά καταγραφεί και μελετηθεί σε ιατρικά περιοδικά και βιβλία, καθώς οι πόλεμοι απέφεραν μεγάλους αριθμούς τραυματιών προς μελέτη. Οι φυσικές συνέπειες των νεωτέρων όπλων, όπως των προσφάτως τελειοποιημένων Mauser και Martini-Henry τυφεκίων, πάντως, δεν είχαν εκτιμηθεί. Αυτά τα νέα τυφέκια έκαναν χρήση σφαιρών μικροτέρου διαμετρήματος πού διέτρεχαν με μεγαλύτερη ταχύτητα κι έτσι προκαλούσαν μικρότερες εξωτερικές βλάβες αλλά εισχωρούσαν βαθύτερα. Εκείνο πού δεν είχε μελετηθεί σε βάθος ήταν η βλάβη πού προκαλούσαν αυτές οι σφαίρες από ιατρικής απόψεως και τα προβλήματα εντόπισης τους, μιά διαδικασία πού θα πετύχαινε μόνον με χρήση ακτίνων-x.

Επιπλέον, ο Dr. Hermann Küttner δημοσίευσε την έκθεσή του επί της χρήσης των ακτίνων-x κατά τη διάρκεια του Ελληνοτουρκικού πολέμου. Οι παρατηρήσεις του εστίασαν ιδιαίτερα στο νευρικό σύστημα και εμφανίστηκαν στο γερμανικό περιοδικό Beitraege zur klinischen Chirurgie το 1898.

Άλλες Πρώϊμες Εκθέσεις Στρατιωτικής Ακτινολογίας

Παρόλο πού οι Abbott και Fox Symons ενδέχεται να ήσαν οι πρώτοι πού έκαναν χρήση ακτίνων-x κοντά σε ένα στρατιωτικό μέτωπο, υπήρχαν άλλες προγενέστερες δημοσιεύσεις πάνω στη στρατιωτική ακτινολογία. Το 1896, ο ιταλός αντισυνταγματάρχης Giuseppe Alvaro είχε δημοσιεύσει ένα άρθρο στο περιοδικό Giornale Medico del Regio Esercito (Ιατρικό Περιοδικό του Ιταλικού Βασιλικού Στρατού) γύρω από τη χρήση ακτίνων-x και την εμπειρία του να εντοπίζει σφαίρες κατά την ιταλική εκστρατεία της Αιθιοπίας (όπου ο ιταλικός στρατός έπαθε πανωλεθρία στο οροπέδιο της Άδουας τη 1η Μαρτίου 1896). Η έκθεση του Alvaro ήταν η πρώτη τεκμηριωμένη χρήση της ακτινολογίας για στρατιωτικούς λόγους. Πάντως, η νέα τεχνολογία δεν χρησιμοποιείτο κοντά στο πεδίο μάχης. Ο Alvaro διεκπεραίωσε τις μελέτες του πάνω σε δύο τραυματίες στρατιώτες 2 μήνες μετά το τραυματισμό τους και μετά την επιστροφή τους από το μέτωπο στο Στρατιωτικό Νοσοκομείο της Νάπολης στην Ιταλία. Προτού εμφανιστεί το άρθρο του Alvaro, στις 4 Φεβρουαρίου 1896, το ιατρικό περιοδικό  του Μονάχου Medizinische Wochenschrift δημοσίευσε ένα άρθρο πάνω στη χρήση των ακτίνων-x από το Πρωσσικό στρατό. Πάντως, η Πρωσσική εμπειρία ήταν μακρυά από το πεδίο μάχης κι από την εκτίμηση των τραυματισμένων στρατιωτών. Παρόλο πού οι εμπειρίες του Dr. Küttner συμπίπτουν με εκείνες του Abbott και δημοσιεύθηκαν πρίν από τον Abbott, δεν θα πρέπει να θεωρούνται ως πρώτες στην ανάπτυξη της στρατιωτικής ακτινολογίας διότι ο Küttner έκανε τις παρατηρήσεις του σε μόνιμο (σταθερό) νοσοκομείο της Istanbul κι όχι σε (κινητό) προσωρινό, στρατιωτικής μονάδας.

Στα άρθρα του Abbott του 1899, τα οποία καθυστέρησαν να δημοσιευθούν, προηγήθηκαν δύο άλλα πού ανέφεραν εμπειρίες κινητών στρατιωτικών ακτινολογικών μονάδων. Το 1898, στο περιοδικό Journal of Royal United Service Institution, ο Walter C. Beevor δημοσίευσε την εμπειρία του με την αγγλική κινητή μονάδα στην εκστρατεία του 1897 στο Tirah. Η τοποθεσία  του Tirah ήταν στα ορεινά σύνορα μεταξύ Ινδίας και Αφγανιστάν. Η έκθεση του Dr Beevor έλαβε εκτενή δημοσιότητα λόγω των αγγλικών συμφερόντων στις Ινδικές αποικίες κι ακόμα γιατί πήρε ακτινογραφίες του τότε διάσημου Στρατηγού Wodehouse, πού είχε κτυπηθεί από σφαίρα. Στο δεύτερο άρθρο, πού εμφανίστηκε στα Archives of the Roentgen Rays το 1899, ο John C. Battersby κατέγραψε την εμπειρία του από το Πόλεμο του Ποταμού Sudan το 1898. Ο Battersby έκανε χρήση ποδηλατιστών για να φορτώνει τις μπαταρίες της ακτινογραφικής συσκευής πού ετίθετο σε λειτουργία μόνον τη νύχτα όταν οι ακτινογραφίες-x καθίσταντο πιό διακριτές κι όταν η θερμοκρασία ήταν σε κατάλληλα χαμηλά επίπεδα. Αμφότεροι οι Beevor και Battersby είχαν εγκαταστήσει τον ακτινογραφικό τους εξοπλισμό στη γραμμή του μετώπου λόγω της δυσχέρειας μετκίνησης των τραυματιών και για το λόγο αυτό  έλαβαν μεγαλύτερη αναγνώριση από τον Abbott, πού πέτυχε εικόνες ακτίνων-x, 200 km μακρυά από το μέτωπο.

Επίλογος

Η εμπειρία του Abbott στον Ελληνοτουρκικό Πόλεμο του 1897 καθιέρωσε ότι κάθε κινητό στρατιωτικό νοσοκομείο θα έπρεπε νε είναι εξοπλισμένο με συσκευή ακτίνων-x. Όμως τα συμπεράσματα πού ανέδυσαν από τη στρατιωτική ιατρική χρήση των ακτίνων-x δεν παρακολουθήθηκαν από τον Ελληνικό στρατό. Κατά τη διάρκεια των Ελλητουρκικών Πολέμων του 1912–1913, υπήρξε αμελής προμήθεια ακτινολογικών διευκολύνσεων από τη πόλη της Θεσσαλονίκης. Η Ελληνική εκστρατευτική δύναμη στη Μικρά Ασία κατά την εκστρατεία του 1919–1922 δεν ελιχε κανένα ακτινολογικό εξοπλισμό, πάραυτα αυτή η δύναμη συνίστατο από 15 μεραρχίες, με 230.000 αξιωματικούς και οπλίτες και με πλέον των 40 κινητών λειτουργικών χειρουργείων (μερικά των οποίων ήσαν κινούμενα με οχήματα). Το γεγονός ότι η Ελληνική δύναμη εισχώρησε 1.000 km στη Μικρά Ασία έως το Σαγγάριο Ποταμό εμπόδισε τα μέγιστα τη μεταφορά των τραυματιών, οι οποίοι μεταφέρονταν κυρίως με τρένο διαμέσου ειδικών σταθμών μεταβίβασης στο Ιατρικό Κέντρο της Σμύρνης, το οποίο συνίστατο από ένα πλωτό και 7 παραλιακά νοσοκομεία.

Όπως οι ελληνικές ένοπλες δυνάμεις, τα ελληνικά νοσοκομεία ήσαν επίσης θύματα του πενιχρού οικονομικού κλίματος και για πολλά χρόνια ήσαν ανήμπορα ν’αγοράσουν οτιδήποτε, όχι μόνο ακτινολογικό εξοπλισμό. Έτσι, παρόλο πού η Ελλάδα αρχικά, γρήγορα ακολούθησε την ακτινολογική έρευνα του Roentgen με ακτίνες-x με τις μελέτες του Αργυρόπουλου και την εμπειρία του Abbott κατά τη διάρκεια του Ελληνοτουρκικού Πολέμου του 1897, καθυστέρησε μένοντας πίσω από την υπόλοιπη Ευρώπη στο πεδίο της ακτινολογίας για δεκαετίες, κατάσταση πού κράτησε ακόμα και έως το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Μόλις μερικά χρόνια αργότερα ιδρύθηκαν ελληνικά τμήματα ακτινολογίας στα νοσοκομεία, σε αντίθεση με τη Μεγάλη Βρεττανία, όπου τα πρώτα νοσοκομειακά ακτινολογικά τμήματα ξεκίνησαν το 1896.

HellasOnTheWeb

---

Πηγές και αναφορές

Livadas G, Tsachalis A. Timoleon Argyropoulos, the unknown father of Greek radiology. Hellen Radiol 1996; 27:207-210.
Eisenberg RL. Radiology: an illustrated history London, England: Mosby, 1992.
Greek Red Cross. Records of the Athens Red Cross Society for the wounded at war: January 1 to December 31, 1897 List of support of various Red
Cross societies to the Greek Red Cross. Athens, Greece: Estia, 1898;
135-146.
Daily Chronicle and Clerkenwell News, London, May 11, 1897.
Daily Chronicle and Clerkenwell News, London, May 4, 1897.
Burrows EH. Pioneers and early years: a history of British radiology.
Channel Islands: Colophon, 1986.
Abbott FC. Surgery in the Graeco-Turkish war. Lancet 1899; 80:80-83.
Daily Chronicle and Clerkenwell News, London, June 16, 1897.
Abbott FC. Surgery in the Graeco-Turkish war. Lancet 1899; 80:133-134.
Küttner H. The importance of Roentgen rays in war surgery based on
experience in the Greco-Turkish war of 1897. Beit Klin Chir 1898; 20:167-230
Reynolds L. History of the use of the Roentgen ray in warfare. AJR Am J
Roentgenol 1945; 54:649-672.
Pirnar T, Dicle O. Yuk yillik yolculuk, baslangicindan-gunumuze.
Haziran: Turk Radiolojisi, 1995.
General War Office Department of History. History of Asia Minor campaign
Athens, Greece: TYES, 1967.

ΠΗΓΗ: http://hellasontheweb.org/2010-04-05-22-32-27/2011-02-06-11-37-28/1153-2011-02-21-18-23-46