Το χρονικό της αφαίρεσης των μαρμάρων του Παρθενώνα από τον Λόρδο Έλγιν

Το ξεκίνημα του 19ου αιώνα υπήρξε οδυνηρό για τα μνημεία της Ακρόπολης των Αθηνών, εξαιτίας της αρχαιοθηρίας, η οποία έφτασε στο αποκορύφωμά της στις αρχές της πρώτης δεκαετίας του αιώνα. Κύριος αυτουργός υπήρξε ο Λόρδος Έλγιν, ο οποίος τότε υπηρετούσε ως πρεσβευτής της Αγγλίας στην Οθωμανική Πύλη (1799-1803).

Ο Έλγιν, εκμεταλλευόμενος τη θέση του και τη μεγάλη επιρροή που ασκούσε η αγγλική πολιτική στην τουρκική κυβέρνηση, λόγω της στρατιωτικής βοήθειας που οι Άγγλοι είχαν προσφέρει στους Τούρκους στον πόλεμο εναντίον των Γάλλων του Ναπολέοντα στην Αίγυπτο, κατόρθωσε να αποσπάσει φιρμάνι από τον Σουλτάνο, στις 6 Ιουλίου 1801, που του επέτρεψε την αφαίρεση αρχαιοτήτων από την Ακρόπολη. Με το φιρμάνι αυτό ο Έλγιν ολοκλήρωσε το έργο που είχε αρχίσει τον Αύγουστο του 1800 με ειδικό συνεργείο, το οποίο ως τότε εκτελούσε απεικονίσεις, καταμετρήσεις και αρχιτεκτονικά σχέδια των μνημείων της Ακρόπολη.



Το φιρμάνι, που είχε υπογραφεί από τον Καϊμακάν Πασά και απευθυνόταν στον Βοεβόδα και τον Καδή των Αθηνών, παρείχε την άδεια στα μέλη του συνεργείου να στήνουν ικριώματα γύρω από τον Ναό των Ειδώλων, όπως αποκαλούσαν τον Παρθενώνα, να κατασκευάζουν εκμαγεία, να καταμετρούν τα κτίρια και να κάνουν ανασκαφές για ανεύρεση επιγραφών. Επίσης, περιλάμβανε εντολή της Πύλης να μην ενοχληθούν τα μέλη του συνεργείου από τον Δισδάρη ή από οποιονδήποτε άλλο, να μην αναμειχθεί κανείς με τα ικριώματα και τα εργαλεία ούτε να εμποδίσει τα μέλη να πάρουν «μερικά κομμάτια πέτρας με επιγραφές και γλυπτά» (qualque pezzi di pietra con inscrizioni e figure).

Το φιρμάνι, όπως αυτό εκδόθηκε στα τουρκικά, δεν βρέθηκε ως σήμερα, παρά τις έρευνες ειδικών στα τουρκικά αρχεία. Μια μετάφραση του στα ιταλικά, την οποία είχε κάμει ο διερμηνέας της Αγγλικής Πρεσβείας στην Κωνσταντινούπολη Πισανί, βρέθηκε στο αρχείο του Φ. Χάντ, ιερέα της Πρεσβείας στην Κωνσταντινούπολη κατά την περίοδο που προΐσταστο αυτής ο Έλγιν. Από αυτό το ιταλικό κείμενο έγινε η μετάφραση του φιρμανίου στα αγγλικά, την οποία έδωσε ο Χάντ στην Ειδική Εξεταστική Επιτροπή, που είχε συστήσει η αγγλική Βουλή για την αγορά των «Ελγινείων», όταν ο ίδιος κλήθηκε ως μάρτυρας.

Παραθέτουμε εδώ την μετάφραση του οθωμανικού φιρμανίου στα ελληνικά, όπως αυτή έχει δημοσιευθεί στο Ενημερωτικό Δελτίο των Εταίρων της Αρχαιολογικής Εταιρίας :

Φιρμάνι ή Επίσημο Γράμμα του Καϊμακάν Πασά

προς τον Καδή ή Προϊστάμενο Δικαστή και προς τον Βοεβόδα ή Διοικητή της Αθήνας το 1801.

Σε ειδοποιούμε ότι ο ειλικρινής Φίλος ή Εξοχότητα του Λόρδος Έλγιν Έκτατος Πρεσβευτής από την Αγγλική Αυλή στην Πύλη της Ευτυχίας, μας έχει βεβαιώσει ότι είναι γνωστό πως οι περισσότερες Φράγκικες [χριστιανικές] Αυλές επιθυμούν να διαβάσουν και να μελετήσουν τα βιβλία, γλυπτά και άλλα επιστημονικά έργα των Αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων. Και ότι ειδικότερα, οι υπουργοί, φιλόσοφοι, επίσκοποι και άλλοι σημαίνοντες Άγγλοι ενδιαφέρονται για τα γλυπτά που έχουν μείνει από τν εποχή των προαναφερθέντων Ελλήνων και τα οποία βρίσκονται στις ακτές του Αρχιπελάγους και σε άλλες περιοχές. Και εξαιτίας αυτού του πράγματος έχουν στείλει από καιρού εις καιρόν ανθρώπους για να εξερευνήσουν και να εξετάσουν τα αρχαία κτίρια και γλυπτά. Και πως επειδή ορισμένοι φιλότεχνοι της Αγγλικής Αυλής θέλουν να δουν τα αρχαία κτίρια και τα περίεργα γλυπτά στην Πόλη των Αθηνών και τα παλαιά τείχη που σώζονται από τον καιρό των Ελλήνων, που βρίσκονται τώρα στο εσωτερικό μέρος του προαναφερθέντος τόπου. Όθεν αυτός [δηλ. ο πρεσβευτής] έχει προσλάβει πέντε Άγγλους ζωγράφους που μένουν τώρα στην Αθήνα, για να παρατηρήσουν και να εξετάσουν και επίσης να αντιγράψουν τα γλυπτά που υπάρχουν εκεί από την αρχαιότητα. Κι ακόμη μας έχει ζητήσει, ειδικά για αυτή τη φορά, να γραφεί και να διαταχθεί ότι για όσον καιρό οι προαναφερθέντες ζωγράφοι θα μπαίνουν και θα βγαίνουν στο φρούριο αυτής της πόλης, που είναι ο τόπος της μελέτης, και θα τοποθετούν ικριώματα γύρω από τον αρχαίο Ναό των Ειδώλων που υπάρχει εκεί. Και θα κατασκευάζουν εκμαγεία των προαναφερθέντων κοσμημάτων και γλυπτών σε κονίαμα ή γύψο. Και θα καταμετρούν τα λείψανα των άλλων ερειπωμένων οικοδομημάτων που βρίσκονται εκεί. Και θα σκάβουν, όταν το κρίνουν απαραίτητο, τα θεμέλια για να ανακαλύψουν επιγραφές που μπορεί να έχουν καλυφθεί από σκουπίδια. Να μην υπάρξει καμία διακοπή ούτε εμπόδιο στην εργασία τους από τον Δισδάρη ή οποιοδήποτε άλλο πρόσωπο. Κανείς να μην αναμειχθεί με τα ικριώματα ή τα εργαλεία που μπορεί να χρειαστούν στις εργασίες τους. Και πως όταν θελήσουν να πάρουν μαζί τους θραύσματα πέτρας που φέρουν παλιές επιγραφές ή γλυπτά, να μην υπάρξει καμία αντίρρηση.

Σου γράψαμε λοιπόν αυτό το γράμμα και το στείλαμε με τον κύριο Philip Hunt με το σκοπό μόλις αντιληφθείς τη σημασία του, πως εκφράζει δηλαδή τη σαφή επιθυμία και υπόσχεση του Μεγαλειότατου Σουλτάνου, προικισμένου με όλες τις εξέχουσες ιδιότητες, να ευνοήσει αιτήσεις όπως η προαναφερθείσα, σύμφωνα με όσα συνοδεύουν τη φιλία, την τιμιότητα, τη συμμαχία και την καλή θέληση που υπάρχει από πολύ παλιά μεταξύ της Υψηλής και πάντοτε κραταιάς Οθωμανικής Αυλής και αυτής της Αγγλίας και που αυξάνει εμφανώς και από τις δύο Αυλές. Ειδικά, καθώς δεν υπάρχει κίνδυνος αν τα προαναφερθέντα γλυπτά και κτίρια παρατηρηθούν και σχεδιαστούν. Αφού λοιπόν εκπληρωθούν τα όσα επιβάλλει η φιλοξενία και γίνουν δεκτοί με το πρέποντα τρόπο οι προαναφερθέντες καλλιτέχνες σύμφωνα με την σημαντική αίτηση του προαναφερθέντος πρεσβευτή και επειδή είναι υποχρέωση για μας να εξασφαλίσουμε ότι δεν θα βρούν κανένα εμπόδιο περπατώντας, παρατηρώντας ή μελετώντας τα γλυπτά και τα κτίρια που θέλουν να σχεδιάσουν και να αντιγράψουν. Και σε οποιαδήποτε από τις εργασίες τους, ίδρυση ικριώματος ή χρησιμοποίηση διαφόρων εργαλείων. Η επιθυμία μας είναι μόλις φτάσει το γράμμα αυτό να χρησιμοποιήσεις όλη σου την επιμέλεια για να ενεργήσεις σύμφωνα με τις επιδιώξεις του πρεσβευτή για όσον καιρό οι προαναφερθέντες καλλιτέχνες που μένουν σε αυτό το μέρος θα μπαίνουν και θα βγαίνουν στο φρούριο των Αθηνών που είναι ο τόπος της μελέτης. Ή θα στήνουν ικριώματα γύρω από τον αρχαίο Ναό των Ειδώλων ή θα κατασκευάζουν εκμαγεία ή γύψο των προαναφερθέντων κοσμημάτων και γλυπτών, ή θα καταμετρούν τα λείψανα άλλων κατεστραμμένων κτιρίων, ή θα σκάβουν, όταν το κρίνουν απαραίτητο, τα θεμέλια σε αναζήτηση επιγραφών μέσα στα μπάζα. Να μην ενοχληθούν από τον προαναφερθέντα Διασδάρη ή από άλλα άτομα, ούτε από σένα στον οποίο απευθύνετε αυτό το γράμμα. Και κανένας να μην αναμειχθεί με τα ικριώματα ή τα εργαλεία τους ούτε να τους εμποδίσει να πάρουν μερικά κομμάτια πέτρας με επιγραφές και γλυπτά (qualque pezzi di pietra). Να συμπεριφερθείτε όπως έχει διαταχθεί. (Οκτ. 1991, τχ. 17, σ. 142-144)

Με πλούσια δώρα προς τις τοπικές τουρκικές αρχές των Αθηνών, ο Έλγιν πέτυχε να ερμηνεύσει το φιρμάνι όπως ήθελε. Η επίμεμπτη αυτή πολιτική είχε αποτέλεσμα να μείνουν τα μνημεία του Ιερού της Αθηνάς έρμαια στη βουλιμία του Άγγλου πρεσβευτή. Σε διάστημα 18 μηνών, δηλαδή ως το τέλος του 1802, το συνεργείο είχε εκτελέσει όσα ήθελε ο Έλγιν, όταν ξεκίνησε το απαίσιο έργο του.

Στην επιχείρηση αυτή, το χειρότερο και από την αρπαγή των αρχαίων ήταν η παντελής καταστροφή πολλών αγαλμάτων κατά την απόσπασή τους από τα μνημεία, καθώς και πολλών άλλων αρχιτεκτονικών πλαισίων, στην προσπάθεια των εργατών να αποσπάσουν τις πλάκες της ζωφόρου και τις μετόπες, με τις πρωτόγονες μεθόδους που χρησιμοποιούσαν. Είναι πολύ χαρακτηριστική η περιγραφή της καταστροφής, την οποία περιέλαβε ο περιηγητής δρ. Έντουαρτ Ντάνιελ Κλάρκ στο οδοιπορικό του, ως αυτόπτης μάρτυρας της σκηνής της απογύμνωσης του Παρθενώνα, όπου γράφει :

Ο Δισδάρης βλέποντας την καταστροφή που είχε γίνει στο μνημείο, όταν κατέβασαν και την τελευταία μετόπη, έβγαλε την πίπα από το στόμα του, άφησε να κυλήσει ένα δάκρυ και με ικετευτικό τόνο στη φωνή είπε ελληνικά στον Λουζιέρι, «Τέλος».

Σύμφωνα με τον αρχικό κατάλογο, που συνέταξεο Έννιο Κουιρίνο Βισκόντι, Διευθυντής του Μουσείου του Καπιτωλίου και στη συνέχεια του Μουσείου του Βοναπάρτη στο Παρίσι, ο αριθμός των αριθμός των αρχαίων που πήρε ο Έλγιν ανέρχεται σε 253 ανάγλυφα και αγάλματα εκτός από τα μικρά αντικείμενα. Στον αριθμό αυτόν περιέχονται μετόπες και πλάκες της ζωφόρου του Παρθενώνα, αγάλματα από το ανατολικό και δυτικό αέτωμα, η Καρυάτιδα και ο κομψότατος κίονας του Ερεχθείου, το μεγάλο άγαλμα του Βάκχου πάνω από το Θέατρο του Διονύσου κλπ.
Οι λόγοι τους οποίους προέβαλε ο Έλγιν στο Memorandum, που συνέταξε ο ίδιος για να δικαιολογήσει το εγχείρημα του, ήταν η απειλούμενη καταστροφή των αρχαίων από τους Τούρκους και τους Ευρωπαίους, το προηγούμενο ότι και άλλοι πριν από αυτόν έκαμαν το ίδιο, όπως ο πρεσβευτής της Γαλλίας στην Κωνσταντινούπολη Choiseul Gouffier, το 1784, και το ενδιαφέρον του για την ανάπτυξη των τεχνών στην Αγγλία. Υποστήριξε επίσης ότι οι Έλληνες δεν έδειξαν δυσαρέσκεια και ότι ο λαός δέχτηκε το έργο του με χαρά ως ποριστικό χρημάτων, ενώ οι Τούρκοι ήταν απαθείς και αδιάφοροι. Τη συλλογή αυτή την πούλησε ο Έλγιν στο αγγλικό κράτος αντί του ποσού των ₤35.000.
Πριν από την τελική απόφαση της αγγλικής κυβερνήσεως για την αγορά της συλλογής, το 1816, έγινε μεγάλη συζήτηση στη Βουλή των Κοινοτήτων για τις νομικές και γλωσσικές αντιφάσεις που περιέχονται στο φιρμάνι, και ακούστηκαν πολλά για την κατάχρηση της εξουσίας από τον Έλγιν ως πρεσβευτή στην Πύλη. Τελικά αποφασίστηκε με ψήφους 82 υπέρ και 30 κατά η αγορά των αρχαιοτήτων.
Αξίζει εδώ να σημειωθεί ότι κατά τη συζήτηση αυτή κατατέθηκε από τον Χιου Χάμερσλυ, μέλος του Κοινοβουλίου, τροπολογία, η οποία θα θεωρείται η πρώτη καταγεγραμμένη πρόταση επιστροφής των αρχαίων (βλ. σ. 81). Με αυτήν ο Χάμερσλυ ζητούσε να γνωστοποιηθεί :

[...] η Μεγάλη Βρετανία κρατεί αυτά τα μάρμαρα ως παρακαταθήκη μέχρις ότου της ζητηθούν από τους τωρινούς ή οποιουσδήποτε μελλοντικούς κυρίους της Πόλης των Αθηνών. Και ότι μετά από ένα τέτοιο αίτημα αναλαμβάνει, χωρίς διατυπώσεις ή διαπραγματεύσεις, να τα επανατοποθετήσει, όσο είναι δυνατόν, στα μέρη από όπου είχαν αφαιρεθεί και ότι στο μεταξύ θα φυλάσσονται προσεχτικά στο Βρετανικό Μουσείο. Η τροπολογία αυτή καταψηφίστηκε.Το διάταγμα που ψήφισε η αγγλική κυβέρνηση για την αγορά των αρχαίων και δημοσιεύθηκε την 1η Ιουνίου του 1916, αναφέρει, επιγραμματικά, στοιχεία, τα οποία μας ενδιαφέρουν ιδιαίτερα για την ονομασία «Ελγίνεια Μάρμαρα» και για τους όρους με τους οποίους δόθηκε στο Βρετανικό Μουσείο. Το σχετικό κείμενο έχει ως εξής:

Ο ανωτέρω αναφερόμενος λόρδος συμφώνησε να πωλήσει τα αυτά [Μάρμαρα] στο ποσό των ₤35.000 με τον όρο ότι όλη η παραπάνω αναφερόμενη συλλογή θα κρατείται αδιαχώριστη στο Βρετανικό Μουσείο και ανοικτή για επιθεώρηση και θα ονομάζεται «Ελγίνεια Μάρμαρα». Και ότι ο ανωτέρω αναφερόμενος λόρδος και κάθε πρόσωπο που θα αποκτά τον τίτλο του Έλγιν θα πρέπει να προστίθεται στους Επιτρόπους του Μουσείου. Το μέγεθος της καταστροφής ήταν τόσο μεγάλο, ώστε ο Άγγλος περιηγητής Έντουαρντ Ντόντγουελ, που υπήρξε αυτόπτης μάρτυρας της σύλησης των μνημείων της Ακρόπολης, γράφει στο οδοιπορικό του για το γεγονός τα εξής : «Είναι βέβαιο ότι οι καταστροφές που έγιναν στα μνημεία μέσα σε ένα χρόνο ήταν μεγαλύτερες από όσες είχαν υποστεί αυτά, σε ολόκληρο τον 18ο αιώνα». Αλλά και ο Δρ. Κλάρκ, από τους πιο δυνατούς κατήγορους του Έλγιν, αποτιμά συγκριτικά τη ζημιά : «οι καταστροφές που σημειώθηκαν στο ναό (του Παρθενώνα) ήταν μεγαλύτερες από εκείνες που είχε υποστεί από το πυροβολικό των Βενετών». Για την καταστροφή των μνημείων έγραψαν ακόμη και εκείνοι που υπήρξαν μετριοπαθείς για τον Έλγιν, όπως ο Τζων Καμ Χομπχάουζ, ο Φ. Σ. Νορθ Ντάγκλας ή αργότερα ο Α. Μιχαέλις. Αλλά και ο ίδιος ο εκτελεστής του έργου του Έλγιν, ο Τζιοβάνι Μπατίστα Λουζιέρι, Ιταλός ζωγράφος, που προΐστατο του συνεργείου της καταστροφής, αναφέρει στην αλληλογραφία του προς αυτόν ότι «εκτελώντας τις εντολές του αναγκάστηκε να γίνει λίγο βάρβαρος».

Πηγή Ευγενίας Κεφαλληναίου “Τα Μάρμαρα του Παρθενώνα και το κατηγορώ του Μπαϋρον”, σελ. 9-15.


πηγή