Ιερές Φωτιές. Τα Πύραυνα του Εξαγνισμού

«Εδώ και χιλιάδες χρόνια, η φωτιά δοκιμάζει το φόβο και τις ελπίδες των ανθρώπων, με τρόπο που κάποτε καθόριζε τη ζωή τους για πολλούς αιώνες»

«Ο ήλιος, είναι ο κυρίαρχος του παιχνιδιού με τις φωτιές, αφού ανάβουν προς τιμήν του, με τους ανθρώπους να υπακούν σε αρχεγονικές δοξασίες, για τη ζωή»

Το Ξώμπουργο είναι ο μεγάλος πέτρινος όγκος που δεσπόζει στο κέντρο του νησιού της Τήνου και στις νότιες υπόρειές του φιλοξενεί τον αρχαιολογικό χώρο με την πόλη των Γεωμετρικών χρόνων.

Οι φωτιές του καλοκαιριού, είναι η αρχαιότερη γιορτή στον κόσμο, που εξακολουθεί να γιορτάζεται χωρίς διακοπή και με όλο το παγανιστικό της μυθολόγιο, ζωντανό και σχεδόν απείραχτο, στο πέρασμα χιλιετιών. Από τα προϊστορικά ακόμη χρόνια, ο άνθρωπος υποδέχεται το καλοκαίρι με φωτιές τη νύχτα του ηλιοτρόπιου, την πιο μικρή νύχτα του χρόνου για το Βόρειο Ημισφαίριο, με τον ήλιο να στρέφεται προς το καλοκαίρι, ενώ αντίστοιχα, την ίδια νύχτα στο Νότιο Ημισφαίριο, ο ήλιος στρέφεται προς το χειμώνα. Θερινό Ηλιοστάσιο στο Βορρά και ταυτόχρονα Χειμερινό Ηλιοστάσιο στο Νότο. Η νύχτα της 21ης Ιουνίου, είναι αυτή που ανάβουν οι φωτιές, στο κατώφλι του καλοκαιριού.

Μια παράξενη, φτερωτή μορφή, με πλαστική απόδοση σε αγγείο από την ανασκαφή
στο Ξώμπουργο της Τήνου.

Η ΦΩΤΙΑ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ
Εδώ και χιλιάδες χρόνια, η φωτιά δοκιμάζει το φόβο και τις ελπίδες των ανθρώπων, με τρόπο που κάποτε καθόριζε τη ζωή τους για πολλούς αιώνες, όπως φαίνεται. Το φως του ήλιου από την άλλη, στάθηκε για τον άνθρωπο ένα θεμέλιο ζωής, αλλά καθώς εναλασσόταν το φως της μέρας με το σκοτάδι της νύχτας, ο άνθρωπος των προϊστορικών χρόνων, έτρεφε πάντοτε μέσα του το φόβο μήπως ένα πρωί ο ήλιος δεν ξαναφανεί, να οδηγήσει με το φως του την «καινούρια μέρα». Και οι φωτιές, τη νύχτα του Ηλιοτρόπιου, έχουν σκοπό να εξαγνίσουν κάθε κακή τροπή, εξασφαλίζοντας στον ήλιο, τον αιώνιο δρόμο στο δώμα του ουρανού. Στην αρχαιότητα, η Θερινή Τροπή του ήλιου, σήμαινε πολυήμερους εορτασμούς και κάθε λαός, επένδυε πάνω τους με τον τρόπο του, μύθους πολλούς και δοξασίες, που έχουν να κάνουν με τη ζωή.

Στην Αρχαία Ελλάδα, ήταν η γιορτή μιας ερωτικής μαγείας, με τους νέους να ανταλλάσσουν ερωτικούς όρκους και να πηδούν πάνω από τις φωτιές, για να εξαγνίσουν αυτούς τους όρκους, αποδιώχνοντας κάθε επιβουλή. Ήταν οι φωτιές της τύχης, πηδώντας πάνω από τις φλόγες τρεις φορές. Οι Δρυϊδες, την ίδια νύχτα, γιόρταζαν τις «Φωτιές της ακτής». Στη Ρώμη, γιόρταζαν τα «Βεστάλια», μια γιορτή προς τιμήν της Θεάς Βεστά, που είναι η Εστία, και αυτές οι γιορτές της φωτιάς, διαρκούσαν μια ολόκληρη εβδομάδα. Οι Γαλάτες, γιόρταζαν την Επόνα, μια θηλυκή θεότητα, που την απεικόνιζαν συνήθως να καβαλά μια φοράδα. Αυτή η θεότητα, ήταν η προσωποποίηση της. Οι Κέλτες της Ευρώπης, υποδέχονταν και εκείνοι με φωτιές το καλοκαίρι, τη νύχτα του Ηλιοτρόπιου. Νεαρά ζευγάρια, πηδούσαν πάνω από τις φωτιές και πίστευαν πως όσο πιο ψηλά πηδήσουν πάνω από τις φλόγες, τόσο πιο πολύ θα μεγάλωναν τα σπαρτά. Στην αρχαία Κίνα, αυτή η νύχτα, ήταν αφιερωμένη στις θηλυκές δυνάμεις της γης. Στη σημερινή Ελλάδα, υπάρχουν ακόμη στη θέση εκείνης της γιορτής, οι Φωτιές του Αη-Γιαννιού, του Κλήδονα, που σε κάποιες περιοχές, τις λένε «του Αη-Γιαννιού του ηλιοτροπιού», προσδιορίζοντας επακριβώς την καταγωγή του εορτασμού, που αντί για τις 21 Ιουνίου, γίνεται την παραμονή του Αη-Γιάννη, δηλαδή τη νύχτα της 23ης Ιουνίου. Και σήμερα, ακόμη, σε πολλά μέρη της Ελλάδας, οι φωτιές ανάβουν με τη δύση του ήλιου και στις φλόγες τους ρίχνονται τα ξερά στεφάνια της πρωτομαγιάς, ενώ αυτοί που πηδούν, ύστερα, πάνω από τις φωτιές, κάνουν κρυφές ευχές μέσα τους, ελπίζοντας να ευοδωθούν.

Η αρχαιολόγος και ανασκαφέας του χώρου με τις φωτιές, στο Ξώμπουργο, Νότα Κούρου,
στέκεται στο δάπεδο με τα πολλά πύραυνα και έχει μπροστά της αυτό που υποψιάζεται
ότι ενδέχεται να είναι ένας Βαίτυλος, μέσα σε ένα λαξευτό κοίλωμα του φυσικού βράχου...

ΜΙΑ ΙΕΡΟΠΡΑΚΤΙΚΗ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ
Εκ των πραγμάτων, από καταβολής τους, αυτές οι γιορτές με τις φωτιές του Ηλιοτρόπιου, έχουν ένα εξαγνιστικό χαρακτήρα, αλλά και έναν αποκρυφισμό, καθώς οι τελετουργοί που μετέχουν, πηδώντας πάνω από τις φωτιές, κρατούν καλά κρυμμένες τις ευχές που κάνουν. Είναι -εκτός των άλλων- και φωτιές μύησης. «Μυώ», θα πει, ότι κρατώ το στόμα μου κλειστό. Το «αμίλητο νερό» στη γιορτή του Κλήδονα, που συμπίπτει με τις φωτιές του ηλιοτρόπιου, αλλά και οι κρυφές σκέψεις που κάνουν όσοι παίρνουν μέρος στα δρώμενα της πρώτης νύχτας του καλοκαιριού, οι μαντικές και μαγικές ιδιότητες του «αμίλητου νερού», σε συνδυασμό με τη δύναμη της φωτιάς να κάνει τις ευχές πραγματικότητα, είναι στοιχεία που έχουν μυητικό χαρακτήρα.

Οι φωτιές αυτές, το δίχως άλλο, περιβάλλονται από μια ιερότητα, μια ιεροπρακτική διαδικασία, που μας διασώζει απλά, κάποια ίχνη από το προϊστορικό της παρελθόν.
Ο καθηγητής Δημ. Λουκάτος, αποφαίνεται ότι η γιορτή του Αη-Γιάννη, στις 24 Ιουνίου, είναι από τις «ειδωλολατρικότερες» στο σύγχρονο εορτολόγιο, γιατί, όπως επισημαίνει: «μαζί με τον αη-Γιάννη, λατρεύεται, με παλιά υποσυνείδητη εθιμολογία, ο Ήλιος των θερινών τροπών, ανάβονται διαβατήριες και καθαρτήριες πυρές, για τον κρίσιμο χρόνο, ασκούνται με τελετουργική δεξιοτεχνία η μαντεία και η μαντική, εκβιάζεται σχεδόν η καλή τύχη, επιδιώκεται η υγεία και το σωματικό κάλλος, με τη συγκομιδή θεραπευτικών και αρωματικών ανθόφυτων».

Ο ήλιος ήταν πάντοτε στο επίκεντρο λογής ανθρώπινων δοξασιών, που έχουν να
κάνουν με τη ζωή και με το θάνατο. Ο φόβος και ο πόθος για το φως της επόμενης μέρας!

Ο ήλιος, είναι ο κυρίαρχος του παιχνιδιού με τις φωτιές, αφού ανάβουν προς τιμήν του, με τους ανθρώπους να υπακούν σε αρχεγονικές δοξασίες, για τη ζωή.
Φαίνεται, ότι ούτε η χριστιανική πίστη δεν κατάφερε τελικά να ξεριζώσει αυτές τις αρχαιότροπες δοξασίες, ακόμη και όταν οι τελετουργοί, απειλήθηκαν με διωγμούς από την 6η Οικουμενική Σύνοδο.
Το 680 μ.Χ., η εν Τρούλλω, 6η Οικουμενική Σύνοδος, με την απειλή αφορισμού, απαγόρευσε τις φωτιές του ηλιοτρόπιου: «τας εν ταις νουμηνίαις υπό τινων προ των οικείων εργαστηρίων ή οίκων αναπτομένας πυράς, ας και υπεράλλεσθαί τινες κατά τι έθος αρχαίον επιχειρούσιν, από του παρόντος καταργηθήναι προστάσσομεν. Όστις ουν τοιούτό τι πράξει αφοριζέσθω».

Η θέα προς τα Βορειοδυτικά, από το χώτο της ανασκαφής με τις πολλές φωτιές στο Ξώμπουργο.

«Η φωτιά, είναι το εργαλείο της λατρείας», λέει η καθηγήτρια Αρχαιολογίας των πρώιμων ιστορικών χρόνων, Νότα Κούρου, που είναι παράλληλα και ανασκαφέας ενός εξαιρετικά σημαντικού αρχαιολογικού χώρου, στη Νότια πλευρά του Εξωμβούργου (Ξώμπουργου) της Τήνου.
Ο χώρος αυτός, είναι γεμάτος από αρχαίες φωτιές, που έχουν αφήσει τα σημάδια τους σε μια πληθώρα από λαξευμένα πύραυνα, στο φυσικό βράχο.

Βλέποντας αυτή την ανασκαφή, με τόσες «Ιερές φωτιές», όπως θα αποτολμούσα να τις πω, το πρώτο πράγμα που μου έρχεται να σας ρωτήσω είναι τι επεδίωκαν με αυτές τις φωτιές, οι άνθρωποι που κατοίκησαν αυτό το χώρο;
Χρησιμοποιήσατε τον όρο Ιερές φωτιές και θέλω να πω, ότι η φωτιά, έχει μια ιερότητα, σα στοιχείο λατρείας ή εξαγνισμού. Πιο σωστά, θα έλεγα, ότι η φωτιά είναι το εργαλείο της λατρείας. Μέσα από τη φωτιά, αυτοί οι άνθρωποι που κατοίκησαν αυτό το χώρο, λάτρευαν τους θεούς τους.

Ο χώρος αυτός, με τα πλήθος πύραυνα που είναι λαξεμένα στο φυσικό βράχο, είναι ένας τόπος λατρείας, ένα ανοιχτό, υπαίθριο ιερό;
Είναι προφανές, ότι σ' αυτό το χώρο, έρχονται για να λατρέψουν. Δε θα έλεγα ότι πρόκειται για ιερό. Αυτό που συμβαίνει εδώ, είναι σε μια μικρή κλίμακα, ό,τι γίνεται και με τους βωμούς. Ανάβει κανείς φωτιά, για να κάνει μια τελετουργία που θέλει.

Σε εντυπωσιακή θέση ο αρχαιολογικός χώρος του Ξώμπουργου, βλέπει στο Νότο τη Δήλο του Απόλλωνα και τη Νάξο του Διόνυσου. Διακρίνεται δεξιά η διαδρομή του Κυκλώπειου τείχους.

Άρα, πρόκειται για μια ιεροπραξία, μια εκδήλωση λατρείας...
Ασφαλώς και οι φωτιές αυτές, έχουν λατρευτικό χαρακτήρα...

Βρίσκονται, ωστόσο, έξω από τα τείχη της πόλης.
Ναι, αυτό είναι αλήθεια. Είναι μια υπαίθρια λατρεία, πολύ πρωτόγονη, και αυτές οι λατρείες είναι ανεικονικές.

Για ποιά εποχή μιλάμε;
Το παλιότερο ίχνος εδώ, είναι το Κυκλώπειο Τείχος, που ανάγεται στον 11ο π.Χ. αιώνα. Δε θα με εξέπληττε, ωστόσο, αν βρίσκαμε κάποια στιγμή και κάτι παλιότερο. Θα μπορούσαν, δηλαδή, να βρεθούν και κάποια Κυκλαδικά. Από τον 11ο αιώνα και μετά, μέχρι και τα Ελληνιστικά χρόνια, αρχές του 3ου π.Χ. αιώνα, έχουμε διαπιστώσει διαρκή χρήση αυτού του χώρου. Μετά, κάτι συμβαίνει και πάμε στις «Πόλες», που βρίσκονται πίσω από το σημερινό Ναό της Παναγίας και στα «Κιόνια», με το ιερό του Ποσειδώνα.

Μια παράξενη μορφή χαραγμένη σε πήλινο αγγείο που βρέθηκε στο Ξώμπουργο Τήνου.

Ανάμεσα σε αυτά τα πύραυνα, υπάρχει και κάτι που ξεχωρίζει. Αυτό, που σας βάζει απ' ό,τι ξέρω σε σκέψεις, όπως είχατε πει και σε μια ομιλία σας, πριν από μερικούς μήνες, αν είναι «Βαίτυλος» ή όχι.
Ναι, υπάρχει ένας τέτοιος προβληματισμός. Το εύρημα αυτό, χρονολογείται στις αρχές του 7ου π.Χ. αιώνα. Θα μπορούσε να είναι μια τράπεζα προσφορών. Ο Βαίτυλος, συναντάται βασικά στην Κρήτη και σπανιότατα αλλού.

Βαίτυλος, είναι ένας λατρευτικός λίθος, που θεωρείται ότι εμπεριέχει τη θεότητα. Μια θεότητα, που δεν έχει συγκεκριμένο όνομα. Δεν ξέρω κατά πόσο έχω αποδώσει σωστά την έννοια του Βαίτυλου. Αν έτσι έχουν τα πράγματα, οι φωτιές αυτές, είναι ικεσίες προς κάποιους ανώνυμους θεούς.
Πρόκειται για μια πρωτόγονη λατρεία. Στην αρχή, οι πυρές αυτές, είναι ατομικές ή οικογενειακές. Αργότερα, παρατηρούμε ότι οι φωτιές μεγαλώνουν και ενδέχεται να είναι φωτιές φατριών. Αργότερα, πάλι, πάμε στην εσχάρα, που μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι οι φωτιές αυτές είναι πιο οργανωμένες, είναι δηλαδή φωτιές της πόλης-κράτους. Ίσως, αυτή η εσχάρα που βλέπουμε εδώ, να μετακομίζει αργότερα, λίγες δεκάδες μέτρα από αυτό το χώρο, στο Ιερό Της Δήμητρας.

Χάλκινες ψηφίδες από το Ξώμπουργο Τήνου, με τα ονόματα ΦΑΕΘΩΝ και ΑΝΗΣΤΟΣ, όπως και κομμάτια από χάλκινα εργαλεία.

Είπατε, ότι η φωτιά, είναι το εργαλείο της λατρείας. Ποιός ακριβώς είναι ο ρόλος αυτού του εργαλείου; Είναι ένα «εργαλείο» για θυσίες, είναι ένα «εργαλείο» εξαγνισμού», είναι και κάτι άλλο, ακόμη, ενδεχομένως;
Και οι δυο αυτές εκδοχές που αναφέρατε, νομίζω ότι ανιχνεύονται εδώ. Έχουν εντοπισθεί φωτιές, με λυγισμένα και αχρηστεμένα σπαθιά, που είναι μια μορφή θυσίας ή αφιερώματος, για κάποια αιτία. Υπάρχουν και φωτιές, που υποδηλώνουν εξαγνισμό.

Φαλλικό κιονόκρανο από τις ανασκαφές στο Ξώμπουργο της Τήνου.

Αφ' εαυτής, η φωτιά είναι εξαγνιστική, με την κυριολεκτική σημασία του εξαγνίζω.
Ασφαλώς. Ίσως αυτός να ήταν και ο κατ' εξοχήν ρόλος, όλων αυτών των πυραύνων. Φωτιές, εξευμενιστικές και εξαγνιστικές.

Υπάρχουν και πολλών ειδών πύραυνα. Πολλές μορφές πυραύνων.
Είναι σωστή και αυτή η παρατήρηση. Υπάρχουν πράγματι πολλά πύραυνα λαξεμένα στο βράχο. Υπάρχουν όμως και πύραυνα που είναι περιτοιχισμένα και πιο φροντισμένα από τα απλά λαξεύματα. Υπάρχουν άλλα πύραυνα που έχουν σκεπαστεί με πέτρες. Υπάρχουν και φωτιές με τράπεζες προσφορών. Ο άνθρωπος είχε πάντοτε ένα δέος απέναντι στη φωτιά, αλλά και ένα σεβασμό.

Αυτά τα δυο συναισθήματα, ενδεχομένως να καθορίζουν και τον λατρευτικό χαρακτήρα της φωτιάς. Και σήμερα, ακόμη, ο άνθρωπος περνά μέσα από τις φλόγες, πηδώντας στις φωτιές του Αη-Γιάννη, κάνοντας μέσα του ευχές, που πιστεύει ότι θα εισακουστούν. Έχει την αίσθηση, ότι η φωτιά τον κάνει δυνατό, καθώς φαίνεται να πιστεύει ότι οι φλόγες τον εξαγνίζουν από κάθε τι που μπορεί να τον βλάψει. Αυτή είναι η λαϊκή δοξασία.
Αυτά τα έθιμα, φαίνεται να ακολουθούν αρχαίους δρόμους...

Πύραυνα, που για κάποια αιτία έχουν καταργηθεί και έχουν σκαπαστεί με επιμελέστατα κατασκευασμένα πέτρινα προστατευτικά καλύμματα (ανασκαφή στο Ξώμπουργο Τήνου).

Η ίδια η φωτιά, θα μπορούσε να πει κάποιος, ότι είναι ένας ασφαλής αρχαίος δρόμος, για φόβους ανθρώπινους και δοξασίες, που φτάνουν μέχρι τις μέρες μας. Τα πύραυνα, στην πόλη των Γεωμετρικών χρόνων, στο Ξώμπουργο της Τήνου, είναι φειδωλά στις λεπτομέρειες όσων προσπαθούν να «αφηγηθούν», ωστόσο, στη βασική τους «διατύπωση», προσδιορίζουν την καταφυγή του ανθρώπου στην υπέρτατη δύναμη, όπως εκφράζεται μέσα από ένα φυσικό στοιχείο, τη φωτιά.

Οι φωτιές την παραμονή του Αη-Γιάννη, στις 23 ιουνίου, έρχονται από ένα μεγάλο βάθος χρόνου και ήταν κάποτε φωτιές αφιερωμένες στο θερινό ηλιοστάσιο.

ΚΕΙΜΕΝΟ/ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ: ΝΙΚΟΣ ΖΕΡΒΟΝΙΚΟΛΑΚΗΣ

Πηγή: http://www.os3.gr/arhive_taxidi/gr_taxidi_ieres_foties.html

πηγή