Τα αριστουργήματα μιας αρχαίας πόλης βυθισμένης στο Νείλο κάνουν το γύρο της Ευρώπης

Η έκθεση «Όσιρις, τα βυθισμένα ερείπια της Αιγύπτου» συνεχίζει το θρίαμβό της στο Παρίσι ενώ ακολουθεί το Βρετανικό Μουσείο.

Μια εντυπωσιακή έκθεση αφιερωμένη στον Όσιρι, τον πιο συναρπαστικό θεό της Αρχαίας Αιγύπτου, παρουσιάζεται μέχρι τις 6 Μαρτίου στο Ινστιτούτο Αραβικού Κόσμου στο Παρίσι, καλύπτοντας 1.100 τετραγωνικά εκθεσιακού χώρου, ενώ στη συνέχεια πρόκειται να φιλοξενηθεί στο Βρετανικό Μουσείο.

Η έκθεση «Όσιρις, τα βυθισμένα ερείπια της Αιγύπτου» ταξιδεύει τον επισκέπτη σε δύο πόλεις της Κάτω Αιγύπτου: το Ηράκλειο -όπως είναι το ελληνικό όνομα της πόλης-, γνωστό και ως  Θώνις, και την Κάνωπο.

Οι πόλεις είχαν σχεδόν σβηστεί από τη μνήμη της ανθρωπότητας μετά την βύθισή τους στο Δέλτα του Νείλου τον 8ο  αιώνα μ.Χ., ύστερα από κατακλυσμιαίες φυσικές καταστροφές, που συμπεριελάμβαναν έναν σεισμό και παλιρροϊκά κύματα.

Η Θώνις ήταν μία πλούσια πόλη που ιδρύθηκε τον 8ο αιώνα π.Χ., ήταν χτισμένη πάνω σε νησιά, διέθετε δίκτυο καναλιών και το λιμάνι της ήταν μια ζωτικής σημασίας πύλη προς την Αίγυπτο για τα ξένα πλοία.

Η εύρεση 60 ναυαγίων που χρονολογούνται από τον 6ο  μέχρι τον 2ο αιώνα π.Χ., αποκάλυψε την ένταση της ναυτιλιακής δραστηριότητας στην περιοχή, μια και από εκεί περνούσε -μεταξύ άλλων- και το σύνολο του ελληνικού εμπορίου προς την Αίγυπτο και τη Μεσόγειο. Μέχρι την ανακάλυψή της, η ανάμνηση της πόλης είχε διασωθεί μέσα από αρχαία κείμενα.

Ο Ηρόδοτος έγραψε για την ύπαρξη ενός μεγάλου ναού αφιερωμένου στον Ηρακλή, όπου και κατέφυγε η Ελένη με τον Πάρι, πριν τον Τρωικό πόλεμο, για να γλυτώσει από την οργή του Μενελάου. Για αιώνες οι αρχαιολόγοι θεωρούσαν ότι η πόλη δεν ήταν τίποτα περισσότερο από ένας μύθος.  Η κοντινή Κάνωπος ενέπνευσε, επίσης, κλασικούς συγγραφείς.

Ο Νίκανδρος, ποιητής του 2ου αιώνα π.Χ., έγραψε ότι ο πηδαλιούχος του Μενέλαου, Κάνωπος, έχασε τη ζωή του εκεί, όταν δαγκώθηκε από οχιά κρυμμένη στην άμμο του Ηρακλείου, δίνοντας το όνομά του στην ομώνυμη πόλη.

Η Κάνωπος ήταν διάσημη για τα ιερά της που ήταν αφιερωμένα στον Όσιρι και άλλους θεούς, τα οποία έλκυαν προσκυνητές από μακριά με τις θαυματουργές θεραπείες που υπόσχονταν. Ωστόσο δεν ήταν μόνο γι΄αυτό γνωστή, μια και ο Ρωμαίος φιλόσοφος Σενέκας την καταδικάζει ως παράδειγμα διεφθαρμένης πόλης.

Η θεά Tαουρέτ, Αιγυπτιακό Μουσείο, Κάιρο. Το εξαιρετικά γυαλισμένο άγαλμα από όνυχα χρονολογείται από την 26η Δυναστεία (664 έως 525 π.Χ.), και δείχνει τη θεά ως ιπποπόταμο να στέκεται πάνω σε πόδια λιονταριού. Το γερμένο της στήθος και η στρογγυλή κοιλιά συμβολίζει τη μητρότητα και τη γονιμότητα. Ήταν η θεά που έζησε στο Νείλο και συνδέεται με τη μαύρη λάσπη που λιπαίνει τη γη. Η θεά, μια μορφή της Νουτ, ήταν η μητέρα του Όσιρι. Μια επίκληση στις θεές Tαουρέτ (που σημαίνει η Μεγάλη) και Ρερέτ (που σημαίνει ότι η «γουρούνα», ένα άλλο όνομα για τη Νουτ) είναι χαραγμένη στο βάθρο. Στη ράχη, η θεά καλείται να προστατεύσει τη Nιτοκρίς, κόρη του Φαραώ Ψαμμήτιχου Α’. Τα μπροστινά πόδια στηρίζονται σε ένα μεγάλο τρισδιάστατο ιερογλυφικό που σημαίνει «προστασία». Φωτό: Christoph Gerigk © Franck Goddio / Hilti Foundation 

Το ξύπνημα του Όσιρι, Αιγυπτιακό Μουσείο, Κάιρο. Το γλυπτό με τα θαυμάσια θερμά χρώματα χρονολογείται από την 26η δυναστεία. Δείχνει την επιστροφή του θεού στη ζωή. Το πρόσωπό του, με την αιώνια ομορφιά, εκφράζει γαλήνη και την πλήρη βεβαιότητα της ανανέωσης της νιότης. Φέρει το στέμμα που ονομάζεται «tcheni» (η λέξη σημαίνει «να άρει», να «σηκώσει»), μια κόμμωση που συχνά συνδέεται με την ανατολή του ήλιου. Το άγαλμα είναι φτιαγμένο από χρυσό, ήλεκτρο και χαλκό –υλικά που αντανακλούν τις ακτίνες του ήλιου: ο Όσιρις έχει γίνει Ρα. Φωτό: Christoph Gerigk © Franck Goddio / Hilti Foundation

Η έκθεση ρίχνει φως στις ανακαλύψεις της υποβρύχιας ανασκαφής που διενεργείται από το 1996 από  το Ευρωπαϊκό Ινστιτούτο Υποβρύχιας Αρχαιολογίας στον Κόλπο του Αμπουκίρ, με επικεφαλής τον Γάλλο Φρανκ Γκοντιό, ο οποίος είναι και ο επιμελητής της. Το 1997 οι αρχαιολόγοι εντόπισαν την Κάνωπο, ενώ το 2000 βρέθηκε το Ηράκλειο, με το λιμάνι και τους ναούς του.

Η βυθισμένη περιοχή -που ο Γάλλος χαρακτηρίζει «υποβρύχια Πομπηία»- καλύπτει περίπου 40 τετραγωνικά μίλια και όπως λέει ο Γκοντιό: «Μέσα σε αυτήν, υπάρχουν ενδεχομένως δύο βυθισμένες πόλεις, ίσως και τρεις. Πιθανώς έχουμε ανασκάψει μόνο το 1% ή 2% της περιοχής – πιθανώς λιγότερο».

Περίπου 290 αντικείμενα, από τα 500 που βρέθηκαν κατά τις ανασκαφές, εκτίθενται σήμερα και συμπληρώνονται με σαράντα αριστουργήματα δανεισμένα από τα Μουσεία του Καΐρου και της Αλεξάνδρειας, τα περισσότερα από τα οποία παρουσιάζονται εκτός Αιγύπτου για πρώτη φορά.

Χάλκινο αγαλματίδιο Φαραώ, Θώνις-Ηράκλειο, Κόλπος του Αμπουκίρ, Αίγυπτος. Πολύ λεπτό γλυπτό άγαλμα 20,5 εκατοστών, ανακαλύφθηκε στη νοτιοδυτική περιοχή του ναού του Άμμωνα-Geréb στο Ηράκλειο (Θώνις). Ο Φαραώ φοράει το «μπλε στέμμα» και την παραδοσιακή φούστα ή «shendyt». Σε στάση διασκελισμού, ο βασιλιάς κρατά ένα ραβδί στο δεξί χέρι του. Μπορεί να είναι ένας βασιλιάς της 30ης Δυναστείας, ή, σύμφωνα με το δύσκολο να διαβαστεί εξαιτίας της διάβρωσης χαραγμένο διακοσμητικό πλαίσιο στη ζώνη του, ο Ψαμμήτιχος Β’ (βασίλευσε 595 με 589 π.Χ.) της 26ης Δυναστείας. Φωτό: Christoph Gerigk © Franck Goddio / Hilti Foundation 

Από το Διάταγμα της Κανώπου, μια στήλη του 238 π.Χ. που βρέθηκε το 1881, γνωρίζαμε ότι πραγματοποιούνταν τελετές με τις οποίες γιόρταζαν τα «Μυστήρια του Όσιρι», στον μεγάλο Ναό του Άμωνα-Gereb στο Ηράκλειο. Σύμφωνα με το κείμενο που είναι χαραγμένο  στην επιτύμβια στήλη, αυτά τα μυστήρια κατέληγαν σε μια μακρά υδάτινη πομπή, κατά την οποία ο Όσιρις μεταφέρονταν διαμέσου των καναλιών, από το Ναό του Άμμωνα-Gereb στο Ηράκλειο, στο ιερό του στην Κάνωπο.

Οι ανασκαφές έφεραν στην επιφάνεια αποδεικτικά στοιχεία που σχετίζονται άμεσα με τα «Μυστήρια του Όσιρι»:  μνημεία, αγάλματα, τελετουργικά όργανα, λατρευτικές προσφορές, μαρτυρίες των εορταστικών εκδηλώσεων που γίνονταν εκεί. Κατά τη διάρκεια των 21 ημερών που διαρκούσε η γιορτή του, ο αρχέγονος μύθος της Αιγύπτου τιμόταν, διαιωνιζόταν και αναβίωνε.

Η έκθεση αποτελείται από τρεις ενότητες. Η  πρώτη παρουσιάζει το μύθο του Όσιρι και των πρωταγωνιστών του. Η δεύτερη ενότητα είναι η πιο σημαντική και αποτελείται από τους αρχαιολογικούς χώρους και τα αποδεικτικά στοιχεία για το τελετουργικό του εορτασμού των μυστηρίων του Όσιρι. Κινηματογραφικό υλικό αναδημιουργεί την υποβρύχια ατμόσφαιρα των βυθισμένων τόπων.

Στην τρίτη και τελευταία ενότητα, ο επισκέπτης ανακαλύπτει πώς ο αρχαίος μύθος έχει εξελιχθεί με την πάροδο του χρόνου και του χώρου και το πώς υιοθετήθηκε σε διαφορετικές περιοχές, γεγονός που εξηγεί την ποικιλία των εκδοχών του.

Μούμια του Όσιρι φτιαγμένη από σπόρους, Αιγυπτιακό Μουσείο, Κάιρο. Κατά τη διάρκεια των μυστηρίων, δύο αγαλματίδια του Όσιρι κατασκευάζονταν: o ένας ήταν ο Όσιρις που ονομάζεται βλαστικός, φτιαγμένος από λάσπη και σπόρους που επρόκειτο να βλαστήσουν, έτσι που να απεικονίζει την αναγέννηση της φύσης. Ο άλλος ήταν κατασκευασμένος από λάσπη, ρητίνες και πολύτιμους λίθους, και ονομαζόταν Όσιρις- Sokaris. Και τα δύο αγαλματίδια ήταν φασκιωμένα σύμφωνα με τις απαιτούμενες τελετές, και τα εναπόθεταν σε έναν προσωρινό τύμβο, πριν τα τοποθετήσουν στον μόνιμο στο τέλος των μυστηρίων του επόμενου έτους. Φωτό: Christoph Gerigk © Franck Goddio / Hilti Foundation

Το μάτι του Ώρου («wedjat»), εποχή των Πτολεμαίων, Θωνίς-Ηράκλειο, Κόλπος του Αμπουκίρ, Αίγυπτος. Αυτό το φυλακτό κρεμαστό κόσμημα είναι η εικόνα του ματιού του θεού Ώρου, γιου του Όσιρι, που πληγώθηκε από τον θείο του, τον θεό Σεθ, και θεραπεύθηκε από τις δυνάμεις του θεού Θωθ. Το «wedjat», ή πλήρες μάτι, είναι επίσης το σύμβολο της πλήρους σελήνης, της οποίας ο δίσκος κάνει έναν πλήρη κύκλο μέσα σε 14 ημέρες, και το σύμβολο της ανασύστασης του σώματος του Όσιρι, που χωρίστηκε σε 14 κομμάτια (για τις 14 μέρες που γεμίζει η σελήνη). Το μάτι του Ώρου, σύμβολο της επούλωσης των πληγών και της ανασύσταση του σώματος είναι ένα εξαιρετικά διαδεδομένο και δημοφιλές φυλακτό. Φωτό: Christoph Gerigk © Franck Goddio / Hilti Foundation

Ο Πλούταρχος στο «Περί Ίσιδος και Οσίριδος» διασώζει τον μύθο του Όσιρι. Πρωτότοκος γιος του Γκεμπ και της Νουτ διαδέχθηκε τον πατέρα του στον θρόνο της Αιγύπτου, όταν εκείνος αποσύρθηκε στον ουρανό, αναγορεύοντας ως βασίλισσα την αδελφή του Ίσιδα.

Πρώτο μέτρο του νέου θεϊκού Φαραώ ήταν η κατάργηση της ανθρωποφαγίας, ενώ στη συνέχεια δίδαξε στο λαό του τη γεωργία, εισήγαγε τη λατρεία τον θεών, ίδρυσε πόλεις και νομοθέτησε για τον λαό του δίκαιους νόμους, προσλαμβάνοντας την επωνυμία Ούνοφρις (ο καλός), με την οποία και είναι γνωστός ως τέταρτος θεϊκός Φαραώ.

Για ένα διάστημα έφυγε από την Αίγυπτο, με σκοπό να εκπολιτίσει την Ασία, πράγμα που πέτυχε με μοναδικό όπλο την πραότητα και τη μουσική. Όταν επέστρεψε, έπεσε θύμα της συνωμοσίας που προετοίμασε κρυφά ο αδελφός του Σεθ, ο οποίος ήθελε να τον εκτοπίσει από τον θρόνο του.

Οι συνωμότες σκότωσαν και διαμέλισαν σε δεκατέσσερα κομμάτια τον Όσιρι, το σώμα του οποίου ανακάλυψε η Ίσιδα και το μετέφερε πίσω στην Αίγυπτο. Χρησιμοποιώντας τη μαγεία της και με τη βοήθεια του Θωθ, του Άνουβι και του γιου της, Ώρου, κατόρθωσε να τον επαναφέρει στη ζωή. Αφού απαλλάχθηκε από τις κατηγορίες του Σεθ εναντίον του, στο δικαστήριο των θεών, ο Όσιρις αποσύρθηκε στα Ηλύσια Πεδία, με την υπόσχεση της ανάστασης να δίνει ακόμα μεγαλύτερη βαρύτητα στη λατρεία του.

Επιστήθιο της 22ης Δυναστείας που βρέθηκε στην πόλη Tάνις, στον τάφο του Φαραώ Σεσόνκ Β’ (περίπου 890 π.Χ.), Αιγυπτιακό Μουσείο, Κάιρο. Το κόσμημα ανήκε στον Σεσόνκ Β’ (945-925 π.Χ.), όπως φαίνεται από την χαραγμένη επιγραφή στην αριστερή πλευρά της χρυσής πλάκας κάτω από το σκάφος. Το κόσμημα αναπαριστά το πλοίο του ήλιου να πλέει στα αρχέγονα νερά, κάτω από έναν έναστρο ουρανό. Ο ήλιος από λάπις λάζουλι, που προστατεύεται από τα φτερά της Ίσιδας και της Nέφθυος, είναι χαραγμένος και δείχνει τη θεά της αλήθειας και της κοσμικής τάξης (Mάατ) να λατρεύει τον Άμμωνα-Ρα. Φωτό: Christoph Gerigk © Franck Goddio / Hilti Foundation 

Θραύσμα από το Ναό των Δεκαετιών, Νεκτανέμπο Α’ (380-362 π.Χ.), 30η Δυναστεία, Κάνωπος, Κόλπος του Αμπουκίρ, Αίγυπτος. Δύτες του Ευρωπαϊκού Ινστιτούτου Υποβρύχιας Αρχαιολογίας ανακάλυψαν χαμένα τμήματα του Ναού των Δεκαετιών, ένα αληθινό αρχαιολογικό παζλ που ανακατασκευάζεται πάνω από 2 αιώνες: η οροφή βρίσκεται στο Μουσείο του Λούβρου από τις αρχές του 19ου αιώνα, η βάση και το πίσω μέρος ανακαλύφθηκαν κάτω από το νερό στον κόλπο Αμπουκίρ το 1940 και πλευρικά τμήματα βρέθηκαν στα ίδια νερά το 1999. Αυτό το μοναδικό μνημείο συνδέει την παρατήρηση της θέσης των άστρων και των αστερισμών με την πιθανή καλή ή κακή επιρροή τους. Φωτό: Christoph Gerigk © Franck Goddio / Hilti Foundation 

Κεφαλή ιερέα, εποχή των Πτολεμαίων, Αλεξάνδρεια ανατολικά του λιμανιού, Αίγυπτος. Μαύρο κεφάλι ιερέα από γρανίτη. Το κρανίο πιθανώς είναι ξυρισμένο, όπως ήταν η συνήθεια των ιερέων για λόγους καθαριότητας. Τα ζυγωματικά είναι τονισμένα και τα μάγουλα βαθουλωμένα. Φοράει το σημάδι των ιερέων στο μέτωπό του. Τα κούφια, τώρα, μάτια πιθανότατα ήταν ένθετα. Ένα εξαιρετικά ρεαλιστικό πορτρέτο ενός ώριμου άνδρα, του οποίου η έκφραση εκπέμπει περίσκεψη, σιωπή και περισυλλογή. Φωτό: Christoph Gerigk © Franck Goddio / Hilti Foundation 

Ο θεός Bes, κεραμικό, εποχή των Πτολεμαίων, πιθανότατα κατά τον 3ο ή 2ο αιώνα π.Χ., Θώνις-Ηράκλειο, Κόλπος του Αμπουκίρ, Αίγυπτος. Ο ένοπλος θεός υψώνει ένα στιλέτο και εμφανίζει την εικόνα του θεού Apis στην κόμμωση του. Ο ρόλος του θεού Bes είναι να προστατεύει από τις δυνάμεις του κακού, τα κακοήθη πνεύματα και τα επικίνδυνα ζώα. Ο Bes καταδιώκει τις ολέθριες δυνάμεις με γκροτέσκο χορούς και τρομακτικούς μορφασμούς. Φέρνει επίσης τη χαρά, τη διασκέδαση και το καλό χιούμορ. Προστατεύει τις έγκυες γυναίκες, προσέχοντάς τες κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης τους. Στο Ηράκλειο, ο Bes προστάτευε, ίσως, ένα παρεκκλήσι ή ένα ιερό που σχετίζονταν με τον Όσιρι-Άπις. Φωτό: Christoph Gerigk © Franck Goddio / Hilti Foundation

Βάση κολώνας, Θώνις-Ηράκλειο, Κόλπος του Αμπουκίρ, Αίγυπτος. Ένας αρχαιολόγος μετρά επί τόπου το μήκος της κολώνας που ανακαλύφθηκε στο χώρο του ναού του Άμμωνα-Geréb στο Ηράκλειο (Θώνις). Φωτό: Christoph Gerigk © Franck Goddio / Hilti Foundation 

Λύχνος, Θώνις-Ηράκλειο, Κόλπος του Αμπουκίρ, Αίγυπτος. Τελετουργικά αναθήματα και λατρευτικά αντικείμενα βρέθηκαν κατά τη διάρκεια αρχαιολογικών ανασκαφών στις υδάτινες οδούς κοντά στο ιερό στο Ηράκλειο (Θώνις): πλάκες για προσφορές, λυχνάρια, κ.λπ., τα οποία χρησιμοποιήθηκαν κυρίως κατά την διάρκεια των τελετών προς τιμήν του Όσιρι, που γιορτάζονταν μεταξύ των ιερών του Ηρακλείου και της Κανώπου.Φωτό: Christoph Gerigk © Franck Goddio / Hilti Foundation 

Ο μύθος του Όσιρι έχει ερμηνευθεί με πολλούς τρόπους: ταυτίστηκε με το πνεύμα της βλάστησης που πεθαίνει και αναγεννάται, θεωρήθηκε ότι συμβολίζει το Νείλο, που κάθε χρόνο πλημμυρίζει, αλλά και τον ήλιο που ανατέλλει και δύει καθημερινά. Η έχθρα του με τον Σεθ ερμηνεύτηκε ως ο πόλεμος του σκότους εναντίον του φωτός, ενώ μια άλλη εκδοχή την ταυτίζει με την ξηρασία που απειλεί τη γονιμότητα της γης.

Ωστόσο, η ελπίδα για μια αιώνια και ευτυχισμένη ζωή, σε έναν άλλο κόσμο, δικαιότερο, είναι αυτή που τον έκανε δημοφιλή ως θεότητα των νεκρών. Η λατρεία του ήταν διαδεδομένη σε ολόκληρη την Αίγυπτο και μετά από πολλούς αιώνες, χάρη στα ευρήματα του Κόλπου του Αμπουκίρ, μπορούμε να μάθουμε περισσότερα γι’ αυτήν.

Πηγή: Κ. Φαρμακόρη, LiFO

apocalypsejohn