ΛΙΓΟ ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΠΙΓΡΑΦΕΣ
Η ιστορική περίοδος της ελληνικής γλώσσας αρχίζει από την πρώτη εμφάνιση γραπτών μνημείων. Πριν μισό αιώνα και πλέον πιστεύαμε ότι τα πιο παλαιά κείμενα ελληνικής γλώσσας ήταν τα ομηρικά έπη (8ος αι. π.Χ.) και η επιγραφή της Διπύλου των Αθηνών της αυτής εποχής (μαζί και η παλαιοτέρα μορφή γραφής που αποδίδει ελληνική γλώσσα). Από το 1952, όμως, ο Άγγλος αρχιτέκτων Βέντρις μαζί με τον επίσης Άγγλο ελληνιστή Τσάντγουικ, κατόρθωσε να αναγνώσει ελληνικές επιγραφές πολύ πιο παλιές από αυτήν της Διπύλου. Οι επιγραφές αυτές ήταν γραμμένες με αιχμηρό αντικείμενο πάνω σε πήλινες πινακίδες, ξεραμένες στον ήλιο. Η γραφή αυτή είναι συλλαβική (κάθε σημείο αποδίδει μια και μόνο συλλαβή), και είναι γνωστή ως Γραμμική Γραφή Β΄ (για να διαφοροποιηθεί από την προγενέστερη Γραμμική Γραφή Α΄, που δεν έχει ακόμη διαβαστεί, και αποδίδει την γλώσσα των Μινωιτών). Οι πινακίδες αυτές βρέθηκαν στην Κνωσσό της Κρήτης, στην Πύλο, στις Μυκήνες, στην Τίρυνθα, στη Θήβα κτλ.,και χρονολογούνται άλλες γύρω στα 1400 π.Χ. (Κνωσσός) και άλλες γύρω στα 1200 π.Χ. (Πύλος). Είναι κείμενα λογιστικά, και καταστάσεις προσώπων και πραγμάτων. Το γραφικό σύστημα είναι πολύπλοκο, έχοντα 88 σημεία, ορισμένα από τα οποία δεν έχουν ακόμα αναγνωριστεί, και αποδίδει κατά τρόπο ατελή την ελληνική γλώσσα (μυκηναϊκή διάλεκτο) της 2ης χιλιετίας.
απόδοση με συλλαβογράμματα: To-sa pa-ka-na ΑΡ.50
μεταγραφή στα ελληνικά: τόσ(σ)α φάσγανα (ξίφος) 50
Μετά την καταστροφή των μυκηναϊκών κέντρων (γύρω στα 1200 π.Χ.) είτε από φυσικές καταστροφές (πυρκαγιές) είτε από επιδρομές (των λαών της θάλασσας), κυρίως δε όμως επειδή τα εμπορικά κέντρα των Μυκηναΐων στα Συροπαλαιστινιακά παράλια κατέρρευσαν, ο τότε ελληνικός κόσμος έπεσε σε μια διαφορετική εποχή με άλλα χαρακτηριστικά και άλλο προσανατολισμό που κακώς ονομάστηκε «Σκοτεινοί αιώνες», κατά τους οποίους ο ελληνικός κόσμος υποτίθεται είχε ξεχάσει τη γραφή. Στην πραγματικότητα, όμως, η γραφή δεν θα είχε βέβαια ξεχαστεί, απλά θα είχε περιοριστεί σε ιδιωτική χρήση και μόνον. Δεν έχουμε πλέον πινακίδες καταγράφουσες λογιστικά κείμενα, καθώς δεν υπήρχε λόγος πια να γράφονται τέτοια κείμενα λόγω της κατάρρευσης του μυκηναϊκού θαλάσσιου εμπορίου και μαζί με αυτό και της γραφής, αλλά ιδιωτικά κείμενα με απλές σκέψεις και καθημερινά γεγονότα όχι πια πάνω σε διοικητικές πήλινες πινακίδες, αλλά σε φθαρτή γραφική ύλη. Η πλειονότητα των επιστημόνων συνδυάζοντας την εμφάνιση στις θάλασσες ενός λαού των Συροπαλαιστινιακών παραλίων, των Φοινίκων, που αντικατέστησαν στο εμπόριο τον ήδη παρακμάσαντα Μυκηναϊκό εμπόριο, και στηριζόμενη από τη μια στο γεγονός ότι από τον 12ο αι. π.Χ. έως και τον 8ο αι. π.Χ. ο ελληνικός κόσμος είχε ξεχάσει τη γραφή και από την άλλη τις εμπορικές σχέσεις που είχε η Φοινίκη με την Ελλάδα (Κρήτη, Εύβοια, Θήβα κ.α.), καθώς και τις ομοιότητες του ελληνικού αλφαβήτου με το «φοινικικό» (Φοινικήια Γράμματα Ηροδότου), υποστηρίζει με σαφή και κατηγορηματικό τρόπο πως το ελληνικό αλφάβητο ανάγει την προέλευσή του από το φοινικικό, με τη διαφορά ότι το ελληνικό είναι ένα τέλειο αλφάβητο με προσθήκη των φωνηέντων, καθώς και των γραμμάτων Φ, Χ, Ψ. Τα επιχειρήματα συνεπτυγμένα της πλευράς αυτής είναι πως τα γράμματα του ελληνικού αλφαβήτου ομοιάζουν με αυτά του φοινικικού, ότι οι ονομασίες είναι κοινές και στα δυο αλφάβητα (άλφα από το άλεφ, βήτα από το βεθ κτλ.), ότι είναι γραμμένες επί τα λαιά (από τα αριστερά προς τα δεξιά), όπως παρατηρείται στις πρωιμότερες ελληνικές επιγραφές, και ,βέβαια, η αναφορά του Ηροδότου σε Φοινικήια Γράμματα. Οπωσδήποτε αποτελεί μια ερμηνεία που έχει τη βαρύτητά της, αλλά οι επιφυλάξεις μπορεί να είναι οι εξής: η αναφορά του Ηροδότου δεν είναι ασφαλής και βεβαία κατά την κρίση του ιστορικού («ως εμοί δοκέει»), παράλληλα δε αγνοούνται άλλες πολλές αναφορές που δεν συμφωνούν με την άποψη του Ηροδότου. Επίσης, τα γράμματα αυτά της αλφαβήτου εμφανίζουν αρκετές ομοιότητες με αντίστοιχα σημεία της νεολιθικής και της χαλκής εποχής. Βέβαια, δεν έχουν αναγνωριστεί αυτά τα σημεία (που δεν πρόκειται, όπως παλαιότερα ελέχθη, για σύμβολα κεραμέων), για να προβούμε σε ασφαλή συμπεράσματα, αλλά αν ποτέ γίνει αυτό, θα είμαστε σε θέση να μιλάμε με μεγαλύτερη ασφάλεια. Άλλο ένα ερώτημα είναι πώς είναι δυνατόν όλοι οι άλλοι Σημίτες να είχαν σφηνοειδή γραφή ή γενικά άλλοι λαοί της περιοχής την ιερογλυφική, και μόνον οι Φοίνικες να είχαν μια τέτοια γραφή. Πόθεν πήραν την γραφή τους; Βεβαίως, το «φοινικικό» αλφάβητο δεν ήταν το πρώτο, αλλά υπήρχαν κι άλλα πιο παλαιότερα, όπως το Πρωτοσιναιτικό (1600 π.Χ. περίπου) και το Ουγκαριτικό σε σφηνοειδή γραφή (1300 π.Χ. περίπου). Πολλοί πιστεύουν ότι οι Φοίνικες με τη σειρά τους το έχουν πάρει από κάποιο από τα δυο. Ο Αρθούρος Έβανς στα Scripta Minoa πιστεύει πως το «φοινικικό» αλφάβητο μετασχηματίστηκε από τις κρητικές γραφές. Το ζήτημα, αν και επίσημα θεωρείται ότι έχει βρει την λύση του, ωστόσο η έρευνα, έστω και ανεπίσημα πάντα θα είναι ανοικτή.
Η πρώτη ευρεθείσα, μετά τις μυκηναϊκές πινακίδες, επιγραφή είναι αυτή που βρέθηκε στη Δίπυλο των Αθηνών που χρονολογείται γύρω στο 720 π.Χ..
Είναι γραμμένη σε παλαιό αττικό αλφάβητο κυκλικά από τα δεξιά στα αριστερά (επί τα λαιά). Η επιγραφή, σε συνεχή γραφή, λέγει τα εξής:
(από δεξιά στα αριστερά)
ΝΙΜΝΑΚΕΔΟΤΟΤΙΕΖΙΑΠΑΤΑΤΟΛΑΤΑΝΟΤΝΑΠΝΟΤΣΕΧΡΟΝΥΝΣΟΗ
(από αριστερά στα δεξιά)
ΗΟΣ ΝΥΝ ΟΡΧΕΣΤΟΝ ΠΑΝΤΟΝ ΑΤΑΛΟΤΑΤΑ ΠΑΙΖΕΙ ΤΟΤΟ ΔΕΚΑΝ ΜΙΝ
Μεταγραφή: hος νυν ορχηστών πάντων αταλότατα παίζει τούτου δεκαν μιν
Απόδοση: «όποιος από τους χορευτές χορεύει πιο χαριτωμένα από όλους, σ’ αυτόν θα απονεμηθεί το αγγείο».
Σχόλια: όπως βλέπουμε, το γράμμα Ε παριστάνει και το Η (ΟΡΧΕΣΤΟΝ= ορχηστων), ενώ το Ο παριστάνει και το Ω και το ΟΥ (ΠΑΝΤΟΝ = πάντων, ΤΟΤΟ = τούτου). Το γράμμα Η δεν αποδίδει ακόμα το Η (αυτό θα γίνει μόλις το 403 π.Χ. επί άρχοντος Ευκλείδου με την εισαγωγή του αλφαβήτου της Μιλήτου), αλλά αποδίδει το δασύ πνεύμα της αναφορικής αντωνυμίας hος (ός).
Αυτή Θα είναι μια μεγάλη ενότητα. Ξεκινάνει από Γραμμική Β΄ πρώτη βεβαιωμένη ελληνική γλώσσα) και θα καταλήγει μέχρι τις σημερινές νεοελληνικές διαλέκτους ! Σκοπός μου είναι να διαγράψω όσο γίνεται πιο απλά και συνοπτικά την εξέλιξη της ελληνικής ανά τους αιώνες στηριζόμενος σε λογοτεχνικά κείμενα, αλλά κυρίως επιγραφικά κείμενα λόγο της αυθεντικότητας τους στην μαρτυρία της ελληνικής.
Δεύτερη χρονολογικά (περίπου το τελευταίο τέταρτο του 8ου αι. π.Χ.) επιγραφή είναι το «ποτήριον του Νέστορος» χαραγμένη πάνω σε ένα σκύφο πρώιμου πρωτοκορινθιακού ρυθμού, που βρέθηκε το 1954 σε τάφο της Ίσχιας (αρχ. Πιθηκούσσαι). Η επιγραφή είναι έμμετρη (σε τρεις στίχους, με έναν καταληκτικό τροχαϊκό τρίμετρο και δυο δακτυλικά εξάμετρα) και χαραγμένη επί τα λαιά.
Η επιγραφή, σε συνεχή γραφή, λέγει τα εξής:(από δεξιά στα αριστερά)
ΝΟΙΡΕΤΟΠ:..ΤΟΠΥΕ:…:ΣΟΡΟΤΣΕΝ
:ΝΟΝΕΚΑ..ΤΥΑ:.ΙΡΕΤΟΠ:ΙΣΕΙΠΕΔΟΤΝΑΔΣΟΗ
ΣΕΤΙΔΟΡΦΑ:Ο….ΤΣΙΛΛΑΚ:ΙΕΣΕΡΙΑΗΣΟΡΕΜΙΗ
(από αριστερά στα δεξιά)
[b]ΝΕΣΤΟΡΟΣ:…:ΕΥΠΟΤ..:ΠΟΤΕΡΙΟΝ
ΗΟΣΔΑΝΤΟΔΕΠΙΕΣΙ:ΠΟΤΕΡΙ.:ΑΥΤ..ΑΚΕΝΟΝ:
ΗΙΜΕΡΟΣΗΑΙΡΕΣΕΙ:ΚΑΛΛΙΣΤ….Ο:ΑΦΡΟΔΙΤΕΣ[/b]
(μεταγραφή)
[b]Νέστορος: μ[έ]ν:εύποτ[ον]:ποτέριον
hός δ’ αν τοδε πίεσι:ποτερί[ο]:αυτ[ίκα] κενον
hίμερος hαιρέσει:καλλιστε[φάν]ο:Αφροδίτες [/b]
(απόδοση)
Καλόπιοτο βέβαια το ποτήρι του Νέστορα· όποιος όμως πιει απ’ αυτό εδώ το ποτήρι, αμέσως θα τον καταλάβει ο πόθος της ομορφοστεφανωμένης Αφροδίτης.
Παρατηρούμε ότι το γράμμα Ε παριστάνει και το Η και το ΕΙ (όχι τη γνήσια, αλλά τη νόθο δίφθογγο αποτέλεσμα αντεκτάσεων ή συναιρέσεων, φωνολογικών δηλαδή φαινομένων) (ΠΟΤΕΡΙΟΝ = ποτήριον, ΚΕΝΟΝ = κεινον). Το γράμμα Η δεν αποδίδει ακόμα το Η (αυτό θα γίνει μόλις το 403 π.Χ. επί άρχοντος Ευκλείδου με την εισαγωγή του αλφαβήτου της Μιλήτου), αλλά αποδίδει το δασύ πνεύμα (ΗΑΙΡΕΣΕΙ = hαιρέσηι). Το γράμμα Ο παριστάνει και το Ω και το ΟΥ (όχι τη γνήσια αλλά τη νόθο δίφθογγο αποτέλεσμα αντεκτάσεων ή συναιρέσεων, φωνολογικών δηλαδή φαινομένων) (ΠΟΤΕΡΙΟ = ποτηρίου).
Από επιγραφές του επόμενου αιώνα (7ου π.Χ.) μπορούμε να αναφέρουμε την κατά τύπον «ομιλούντος αντικειμένου» επιγραφή της Νικάνδρης στην Δήλο. Η επιγραφή είναι χαραγμένη στον αριστερό μηρό της Αρτέμιδος (ή της αναθέτριας Νικάνδρης) βουστροφηδόν, δηλαδή από τα αριστερά προς τα δεξιά και από τα δεξιά στα αριστερά, σύμφωνα με την κίνηση των βοδιών που οργώνουν το χωράφι. Αποτελείται από τρεις δακτυλικούς εξαμέτρους σε αρχαϊκό αλφάβητο.
Από επιγραφές του επόμενου αιώνα (7ου π.Χ.) μπορούμε να αναφέρουμε την κατά τύπον «ομιλούντος αντικειμένου» επιγραφή της Νικάνδρης στην Δήλο. Η επιγραφή είναι χαραγμένη στον αριστερό μηρό της Αρτέμιδος (ή της αναθέτριας Νικάνδρης) βουστροφηδόν, δηλαδή από τα αριστερά προς τα δεξιά και από τα δεξιά στα αριστερά, σύμφωνα με την κίνηση των βοδιών που οργώνουν το χωράφι. Αποτελείται από τρεις δακτυλικούς εξαμέτρους σε αρχαϊκό αλφάβητο.
Η επιγραφή, σε συνεχή γραφή, έχει ως εξής:
ΝΙΚΑΝΔΡθΜΑΝΕΘΕΚΕθΚθCΟΛΟΙΙΟΧΕΑΙΡθΙQΟΡθΔΕΙΝΟ
ΘΤ3ΝΓΙΣΑΚ3ΔSΟ3Ν3ΜΟΝΙ3ΔΝΟθΛΑΣΟΧΟSθ3ΟΙΣθΑΝΟΤΟθΚΙΔ
ΦθбVθSΟ▼VΛΟΧΟSN..
(από αριστερά στα δεξιά)
[b]ΝΙΚΑΝΔΡθ Μ ΑΝΕΘΕΚΕΝ θΚθCΟΛΟΙ ΙΟΧΕΑΙΡθΙ QΟΡθ ΔΕΙΝΟ
ΔΙΚθΟ ΤΟ ΝΑθΣΙΟ ΕθΣΟΧΟΣ ΑλθΟΝ ΔΕΙΝΟΜΕΝΕΟΣ ΔΕ ΚΑΣΙΓΝΕΤΗ ΦθΡΑθΣΟ Δ ΑΛΟΧΟΣ Ν..[/b]
(μεταγραφή)
[b]Νικάνδρη μ’ ανέθεκεν h<ε>κηβόλοι ιοχέαιρηι,
Qόρη Δεινοδίκηο το Ναhσίο, έhσοχος αλήον,
Δεινομένεος δε κασιγνέτη, Φhράhσο δ’ άλοχος ν[υν]
(απόδοση) [/b]
Η Νικάνδρα με αφιέρωσε στην εύστοχη τοξότιδα, η κόρη του Δεινοδίκου
από τη Νάξο, η πιο σπουδαία ανάμεσα στις άλλες, αδελφή του Δεινομένους,
και τώρα γυναίκα του Φράξου.
(σχόλια)
Σε κεντρική ιωνική διάλεκτο είναι γραμμένη η επιγραφή. Χρησιμοποιείται αρχαϊκό αλφάβητο με Ε, Ο (μεταγραφή ε και ο μακρό) για τα η, ω, ου, και Η (στην επιγραφή ως θ) μόνον για το φθόγγο που προέρχεται από α μακρό. Η προφορά του θα πρέπει, ενδεχομένως, στην δεδομένη στιγμή, να ήταν κάτι ανάμεσα στο Α και στο Ε (το ήτα δηλαδή, με προφορά ε μακρόν), ας πούμε Æ. Το θ (Η) χρησιμοποιείται και για τη δασύτητα (h) (HΚΗCOΛΟΙ = h<ε>κηβόλοι (-ωι)), παρόλο που ως ιωνική διάλεκτος διατηρεί την δασύτητα. Για το γράμμα Ξ χρησιμοποιείται το σύμπλεγμα θΣ (hσ) (ΝΑHΣΙΟ = Ναξίου). Για το γράμμα Φ χρησιμοποιείται το σύμπλεγμα Φθ (Φh) (ΦθΡΑΗΣΟ = Φράξου). Αντί του Κ χρησιμοποιείται μπροστά από το Ο το γράμμα «κόππα» Q (QΌΡΗ = κόρη).
Ας πάρουμε τα πράγματα εξ αρχής. Παίρνουμε το πρώτον γράμμα της αλφαβήτου, το Α. Η επικρατέστερη άποψις σήμερα είναι ότι προέρχεται από το φοινικικό άλεφ, την ταυροκεφαλή. Υπάρχει και η λεγόμενη "ελληνοκεντρική" άποψις που υποστηρίζει πως το άλφα προέρχεται από ένα ρήμα άλφω (=αποκτώ). Το ρ. άλφω έχει και άλλα παράγωγα, όπως το αλφάνω, το αλφεσίβοιος, το αλφηστής. Οι λέξεις αυτές έχουν σχέση ενδεχομένως με προομηρικές εμπορικές σχέσεις ανταλλακτικού δικαίου στην Ανατολική Μεσόγειο. Η λέξη αλφεσίβοιος υπάρχει στον Όμηρο στην φράση "αλφεσίβοιοι παρθέναι" (< άλφω + βους) και σημαίνει παρθένες που αντηλλάγησαν με βόδια. Οι Ελληνες αποκαλούσαν τα νομίσματα "βους", γιατί ητο αποτυπωμένη επ' αυτων κεφαλή βοός. Η έννοια της προχρηματιστικής ανταλλαγής γίνεται έτσι σαφής. Υπάρχει δε και παροιμία αρχαία όπου λέγεται "τα δ' άλλα σιγω. / βους επί γλώσσηι μέγας βέβηκεν" (Αισχ. Αγαμέμνων 36 - 7) (= ως προς τ' άλλα σιωπώ. πήρα πολλά για να κλείσω το στόμα μου).
Αν το άλφα / αλφω-αλφαίνω-αλφεσίβοιος εχει πράγματι σχέση με το ανταλλακτικό δίκαιο, τότε μπορεί να ισχύει το γεγονός ότι τόσο στην Ιερογλυφική και Γραμμική Α΄ όσο και στην Γραμμική Β΄ το ιδεόγραμμα της "μεταβίβασης" , του "πάρε - δώσε" είναι αυτό που φαίνεται στον πίνακα:
Αν το άλφα / αλφω-αλφαίνω-αλφεσίβοιος εχει πράγματι σχέση με το ανταλλακτικό δίκαιο, τότε μπορεί να ισχύει το γεγονός ότι τόσο στην Ιερογλυφική και Γραμμική Α΄ όσο και στην Γραμμική Β΄ το ιδεόγραμμα της "μεταβίβασης" , του "πάρε - δώσε" είναι αυτό που φαίνεται στον πίνακα:
Η κάθετη και οι 3 οριζόντιες γραμμές. Υπάρχει μια συνέχεια εικονιστική, αλλά εκεί που πάσχει η θεώρηση αυτή είναι στην απόδοση. Στην ΓΑ το ιδεόγραμμα σημαίνει a-pa (άλφα δλδ), προερχόμενον εκ της ενώσεως του ιδεογράμματος που σημαίνει aκαι του ιδεογράμματος που σημαίνει pa. Το ίδιο ιδεόγραμμα στην ΓΒ έχει την φωνητική αξία te. Πώς μπορούν να γεφυρωθούν αυτές οι δυσκολίες; Πώς η φωνητική αξία του "φοινικικού" a-pa ( δλδ άλφα) έδωκε την θέση της στην φωνητική γ αξία te, έτσι ώστε να έχουμε μια σαφέστερη εικόνα του ανταλλακτικού δικαίου της Ανατολικής Μεσογείου;
ΔΕΙΤΕ ΤΩΡΑ ΕΝΑ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΑ ΠΙΝΑΚΑ ΜΕ ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΑΞΙΑ ΜΕ ΠΑΡΑΒΟΛΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΗΣ ΟΛΩΝ ΓΡΑΜΜΙΚΗΣ Α
ΠΑΡΑΒΟΛΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΜΒΟΛΩΝ ΑΛΦΑΒΗΤΟΥ
ΠΙΝΑΚΑΣ ΜΕ ΕΝΤΑΓΜΕΝΑ ΤΑ ΣΥΜΒΟΛΑ ΤΗΣ ΓΡΑΜΜΙΚΗΣ ΓΡΑΦΗΣ Α ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΑ ΜΕ ΤΑ ΜΕΤΕΠΕΙΤΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΑΛΛΑ ΚΑΙ ΤΑ ΦΟΙΝΙΚΙΚΑ
ΚΑΙ ΕΠΙΣΗΣ ΠΑΡΑΚΑΤΩ ΔΕΙΤΕ ΓΙΑ ΤΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΠΟΥ ΣΗΜΕΡΑ ΔΕΝ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΟΥΜΕ
Ήτα
Ἧτα (δασυνόμενο)
Το γράμμα ήτα (κεφαλαίο Η, πεζό η) είναι το έβδομο γράμμα του ελληνικού αλφαβήτου. Στο ευκλείδιο αλφάβητο κατείχε την όγδοη θέση.
Στο ελληνικό σύστημα αρίθμησης έχει αριθμητική αξία η´=8.
Προέρχεται από το φοινικικό γράμμα heth 
και σε ορισμένα τοπικά αλφάβητα της αρχαίας Ελλάδας διατήρησε και την μορφή αυτήν. Στα περισσότερα αλφάβητα συμβόλιζε τον δασύ ήχο του πνεύματος της δασείας και προφερόταν ως ἡτα (hēta). Στο ιωνικό αλφάβητο όμως, επειδή η ιωνική διάλεκτος απώλεσε τον αρχικό δασύ φθόγγο στις λέξεις («ψίλωση»), κατέληξε να προφέρεται ως ἠτα (ēta) και να συμβολίζει το μακρόχρονο φωνήεν [ē]. Όταν όμως καθιερώθηκε το ιωνικό αλφάβητο σε πολλές περιοχές της αρχαίας Ελλάδας, προέκυψε η ανάγκη να αποδίδεται με κάποιον τρόπο ο δασύς φθόγγος, μια και το ήτα ήταν πλέον [ē]. Έτσι κατέληξαν να χρησιμοποιούνται τα δύο μισά του Η, το μεν αριστερό ἧτα (├) ως δασύς φθόγγος, το δε δεξιό για να αποδώσει την έλλειψη δασύτητας ἦτα (┤). Τα πνεύματα δασεία ( ῾ ) και ψιλή (᾿) όπως τα ξέρουμε σήμερα προέκυψαν από το αριστερό και το δεξί μισό του Η αντίστοιχα.
και σε ορισμένα τοπικά αλφάβητα της αρχαίας Ελλάδας διατήρησε και την μορφή αυτήν. Στα περισσότερα αλφάβητα συμβόλιζε τον δασύ ήχο του πνεύματος της δασείας και προφερόταν ως ἡτα (hēta). Στο ιωνικό αλφάβητο όμως, επειδή η ιωνική διάλεκτος απώλεσε τον αρχικό δασύ φθόγγο στις λέξεις («ψίλωση»), κατέληξε να προφέρεται ως ἠτα (ēta) και να συμβολίζει το μακρόχρονο φωνήεν [ē]. Όταν όμως καθιερώθηκε το ιωνικό αλφάβητο σε πολλές περιοχές της αρχαίας Ελλάδας, προέκυψε η ανάγκη να αποδίδεται με κάποιον τρόπο ο δασύς φθόγγος, μια και το ήτα ήταν πλέον [ē]. Έτσι κατέληξαν να χρησιμοποιούνται τα δύο μισά του Η, το μεν αριστερό ἧτα (├) ως δασύς φθόγγος, το δε δεξιό για να αποδώσει την έλλειψη δασύτητας ἦτα (┤). Τα πνεύματα δασεία ( ῾ ) και ψιλή (᾿) όπως τα ξέρουμε σήμερα προέκυψαν από το αριστερό και το δεξί μισό του Η αντίστοιχα.
Στη σύγχρονη προφορά ταυτίζεται με το ι. Η εξέλιξη αυτή στην προφορά πραγματοποιήθηκε κατά την περίοδο της κοινής ελληνικής και ονομάστηκε ιωτακισμός).
Το Η αντιστοιχεί στο λατινικό H h, όταν συμβολίζει τον ήχο της δασείας (π.χ. ῾Ελλάς → Hellas), αλλά στο E e (π.χ. Άρης → Ares) ή στο I i, όταν συμβολίζει φωνήεν (π.χ. Αθήνα → Athina).
Το Η συμβόλιζε σε ένα αρχαιότερο ελληνικό σύστημα αρίθμησης, το ακροφωνικό σύστημα αρίθμησης, τον αριθμό 100, από το πρώτο γράμμα της λέξης ἑκατό που γράφονταν ΗΕΚΑΤΟΝ → ἑκατόν (όπου το αρχικό Η αντικαταστάθηκε τελικά από το πνεύμα της δασείας).
Σω
Αυτή η σελίδα είναι για το γράμμα σω της βακτριανής γραφής.
Νόμισμα του Κανίσκο, Βασιλιά της Ινδίας.
Χειρόγραφο της Βακτρίας που περιέχει τα γράμματα Ρω, Φι και Σω.
Το σω (Ϸ, ϸ) είναι γράμμα που χρησιμοποιήθηκε για τη γραφή της βακτριανής γλώσσας, όταν αυτή γραφόταν με το ελληνικό αλφάβητο.
Στη Βακτριανή (σήμερα βόρειο Αφγανιστάν) μετά από την κατάκτησή της από τον Μέγα Αλέξανδρο επίσημη γλώσσα ήταν τα ελληνικά. Περίπου δύο αιώνες αργότερα αυτό το καθεστώς άλλαξε και τα ελληνικά έχασαν την επίσημη θέση τους. Παρ' όλα αυτά οι ιθαγενείς συνέχιζαν να γράφουν τη γλώσσα τους με το ελληνικό αλφάβητο, στο οποίο είχε προστεθεί το σω, για να αποδώσει πιθανώς μια μορφή συριστικού συμφώνου που φωνητικά προσέγγιζε το παχύ σίγμα, όπως στην αγγλική λέξη shoot, ή στην γαλλική chateau (ΔΦΑ: /ʃ/).
Το σω δεν χρησιμοποιήθηκε ποτέ για τη γραφή ελληνικών λέξεων. Το σχήμα του μοιάζει με το Ρ αν προεκτείνουμε την κάθετη γραμμή προς τα πάνω, ή με το Φ χωρίς το αριστερό ημικύκλιο. Λόγω της ομοιότητάς του με το ρω το βακτριανό γράμμα ονομάστηκε σω μετά από πρόταση γλωσσολόγων.
Στο σύστημα κωδικοποίησης Unicode είναι καταχωρισμένο ως εξής:
γράμμα
|
κώδικας
|
όνομα
|
Ϸ
|
U+03F7
|
GREEK CAPITAL LETTER SHO (κεφαλαίο σω)
|
ϸ
|
U+03F8
|
GREEK SMALL LETTER SHO (πεζό σω)
|
§ Sho
Στίγμα
Το στίγμα (Ϛ ϛ)[1] είναι σύμπλεγμα (λιγατούρα) των χαρακτήρων σ και τ, που χρησιμοποιείται στο ελληνικό σύστημα αρίθμησης ως σύμβολο του αριθμού έξι (6) και, παλαιότερα, στη θέση του ζεύγους στ για τη γραφή λέξεων όπως π.χ. στρατός (ϛρατός), στύλος (ϛύλος), αντίστασις (αντίϛασις) κ.λπ.
Σήμερα χρησιμοποιείται σπάνια —σε κλασικά κείμενα για παράδειγμα— και τη θέση του στο ελληνικό σύστημα αρίθμησης έχει πάρει το στ΄.
]Ιστορία
Τον Μεσαίωνα, αφού το δίγαμμα είχε πλέον εκπέσει σε αχρηστία ως γράμμα στην ελληνιστική κοινή και χρησιμοποιούνταν μόνο ως αριθμητικό για να αναπαραστήσει το 6, το στίγμα ταυτίστηκε με το δίγαμμα λόγω σχεδιαστικής ομοιότητας (στην καλλιγραφία). Έτσι, σταδιακά το αντικατέστησε ως σύμβολο του αριθμού έξι.
Ιστορικά το στίγμα δεν έχει κεφαλαία μορφή, διότι ως σύμπλεγμα δεν χρησιμοποιήθηκε στη θέση του Στ αλλά μόνο του στ, ενώ ως αριθμητικό ήταν πάντα πεζό. Σήμερα όμως, για να καλυφθεί η πιθανή μετατροπή σε κεφαλαία μιας λέξης ή φράσης που το περιλαμβάνει, σχεδιάστηκε και η κεφαλαία του μορφή, η οποία βασίστηκε στο Ϲ (μηνοειδές σίγμα).
Στο σύστημα κωδικοποίησης Unicode είναι καταχωρισμένο ως εξής:
γράμμα
|
κώδικας
|
όνομα
|
Ϛ
|
U+03DA
|
Greek Letter Stigma (κεφαλαίο στίγμα )
|
ϛ
|
U+03DB
|
Greek Small Letter Stigma (πεζό στίγμα )
|
]Παραπομπές - σημειώσεις
1. ↑ Ο Θ. Βοσταντζόγλου στο Αντιλεξικόν ή Ονομαστικόν της Νεοελληνικής Γλώσσης, εκδ 1962, σελ. 424 περιλαμβάνει το στίγμα στα σημεία γραφής.
Σαν
Βάζο από την Κόρινθο. Η επιγραφή «Περσέας» είναι γραμμένη με το κορινθιακό αλφάβητο απο τα δεξιά προς τα αριστερά και περιέχει το γράμμα «Σαν».
Δωρικό γράμμα σαν (Ϻ, ϻ) το οποίο χρησιμοποιήθηκε για να αποδώσει πιθανώς μια μορφή συρριστικού συμφώνου που φωνητικά προσέγγιζε το /ts/ ή το /s/.
Τὸ Δωριέες μὲν σὰν καλέουσι, Ἴωνες δὲ σίγμα.
Ἡρόδοτος.
Ἡρόδοτος.
Ακόμα και ο όρος σαμφορά (ενν. ίππος) πλάστηκε (πρβλ. Αριστοφ. Ιππ 603) για να χαρακτηρίσει τους ίππους της Σικυώνος (Ϻικύων) που έφερανϺ) ήταν δηλαδή στιγματισμένοι με το γράμμα σαν, εν αντιθέσει προς τους ίππους της Κορίνθου (Ϙόρινθος) που έφεραν το χαρακτηριστικό του γράμματος κόππα ( εξ ου και κοππατίαι).
Στο ίδιο αλφάβητο δεν συνυπήρχαν σίγμα και σαν.
Κόππα
Το αργυρό Τετράδραχμο. Το Κόππα κάτω από τον Πήγασο σήμαινε ότι αυτό είναι νόμισμα της αρχαίας Κορίνθου.
Το κεραυνόμορφο κόππα που συμβολίζει το 90
Το κόππα (Ϟ, ϟ) είναι γράμμα των πρώιμων ελληνικών αλφαβήτων μεταξύ του π και του ρ, που ισοδυναμούσε ηχητικά με το κ. Ενώ το γράμμα κάππα χρησιμοποιήθηκε στην ελληνική για να δηλώσει στη γραφή, ως τα μέσα περίπου του 6ου π.Χ. αιώνα το άηχο κλειστό ουρανικό σύμφωνο που προφέρουμε λ.χ. στα νεοελληνικά κυρία - και, την ίδια περίοδο για την απόδοση του άηχου κλειστού υπερωικού συμφώνου πρό των ο και υ, αυτού που προφέρουμε σήμερα στις λέξεις κόσμος -ακούω χρησιμοποιήθηκε το γράμμα κόππα (Ϟ). Έτσι στα αρχαϊκά ελληνικά αλφάβητα βρίσκουμε να γράφονται ΔΙΚΕ (=δίκη), ΚΑΛΟΣ(=καλός), ΑΛΚΙΒΙΑΔΕΣ(=Αλκιβιάδης), αλλά ϞΑϞΟΣ (=κακός),ϞΟΡΕ(=κόρη), ΛΕϞΥΘΟΣ(=λήκυθος), ϞΟΡΙΝΘΟΣ(=Κόρινθος).
Φωνολογικώς η χρήση δύο διαφορετικών γραμμάτων στις αρχαϊκές, κυρίως, επιγραφές σημαίνει ότι το φωνολογικό σύστημα της Ελληνικής διέθετε δύο αλλόφωνα του κ: ένα ουρανικό και ένα υπερωικό, κάτι αντίστοιχο δηλαδή στην προφορά -αλλά όχι στη γραφή- με αυτό που συμβαίνει στη νέα Ελληνική. Η γενικευμένη χρήση ενός μόνο κ (του κάππα) από τα μέσα του 6ου π.Χ. αιώνα σημαίνει είτε ότι η διαφορά αυτή στην προφορά έπαψε από τότε να υπάρχει είτε ότι έπαψε απλώς να δηλώνεται στη γραφή.
Ενώ για τη γραφή λέξεων χρησιμοποιήθηκε η μορφή του αρχαϊκού κόππα ( Ϙ ϙ ), στο ελληνικό σύστημα αρίθμησης το κόππα χρησιμοποιείται μέχρι και σήμερα με τη μορφή του κεραυνόμορφου κόππα ( Ϟ ϟ )για να δηλώσει τον αριθμό 90.
Στο λατινικό αλφάβητο το γράμμα κόππα αντιστοιχεί στο γράμμα Q.
Η παροιμία "Οὐδὲ κόππα γιγνώσκων" λέγονταν για εντελώς αδαή άνθρωπο.
[
§ Koppa του Νίκου Νικολάου (Nick Nicholas)
Δίγαμμα
Παμφυλιακό δίγαμμα
Το δίγαμμα (Ϝ ϝ), ή πιθανώς βαυ, είναι το έκτο γράμμα του αρχαίου ελληνικού αλφαβήτου (ετυμολογία: δις +γάμμα – διττό, διπλό, δύο φορές γάμμα). Την ονομασία του οφείλει στο σχήμα του (δύο κεφαλαία γάμμα). Η φωνητική αξία του ήταν ένας ασθενής διχειλικός συμφωνικός φθόγγος, που πλησίαζε τον ήχο του σημερινού ελληνικού β. Η ασθενής άρθρωσή του ήταν και ο λόγος της βαθμιαίας σίγησης και πλήρους τελικά αποβολής του από την ελληνική γλώσσα. Πρώτοι από τους αρχαίους Έλληνες έπαψαν να προφέρουν το δίγαμμα οι Ίωνες και οι Αττικοί. Στη λακωνική διάλεκτο το δίγαμμα διατηρήθηκε ως τον 2ο π.Χ. αιώνα. Σε άλλες λέξεις αποδόθηκε με τη δίφθογγο ου, τα γράμματα υ, β, φ και τη δασεία ( ῾ ), που πλέον χρησιμοποιείται μόνο στο πολυτονικό σύστημα γραφής, (λ.χ. Ϝορώ - ὁρῶ), σε άλλες πάλι έχει εκπέσει και χαθεί (λ.χ. Ϝοίνος - οἶνος).
Την ύπαρξη του διγάμμα στον Όμηρο κατέδειξε ο άγγλος φιλόλογος Bentley, εξηγώντας πλήθος μετρικών ανωμαλιών και χασμωδιών στη γλώσσα των ομηρικών επών, που οφείλονταν στην απουσία του γράμματος κατά τη καταγραφή των επών με το κλασσικό ευκλείδειο αλφάβητο των 24 γραμμάτων (σε χρήση από το 403 π.Χ. μέχρι σήμερα) που δεν περιείχε πλέον το δίγαμμα, το κόππα και το δίσιγμα.
Στην τσακωνική γλώσσα ακούγονται μέχρι και σήμερα σε ορισμένες λέξεις απομεινάρια του αρχαίου αυτού φθόγγου που προφέρεται σήμερα [v].
Στο ελληνικό σύστημα αρίθμησης το δίγαμμα, αφού ήταν έκτο στο αλφάβητο, συμβόλιζε τον αριθμό 6. Όταν όμως αποβλήθηκε από το αλφάβητο, στη θέση του (ως αριθμού) χρησιμοποιήθηκε το στίγμα (Ϛ΄), λόγω και της ομοιότητάς του με την καλλιγραφική μορφή του Ϝ ϝ.
Το δίγαμμα, καθώς είχε διατηρηθεί στη μορφή του ελληνικού αλφαβήτου που χρησιμοποιήθηκε στην Κάτω Ιταλία, διατηρήθηκε και στο λατινικό που προέκυψε από αυτό, ως F f στην αντίστοιχη θέση (6ο) με το αρχαίο ελληνικό αλφάβητο.
Παραπομπές
§ Peter T. Daniels - William Bright (edd.), The World's Writing Systems, New York, Oxford University Press, 1996.
§ Jean Humbert, Histoire de la langue grecque, Paris, 1972.
§ Michel Lejeune, Phonétique historique du mycénien et du grec ancien, Klincksieck, Paris, 1967.
§ "In Search of The Trojan War", pp.142-143,187 by Michael Wood, 1985, published by BBC.
Εξωτερικοί σύνδεσμοι
§ Digamma
§ Pamphylian Digamma του Νίκου Νικολάου (Nick Nicholas)
§ Αρχαίες λέξεις που άρχιζαν με το δίγαμμα: perseus.tufts.edu
Σαμπί
Το σαμπί (ϡ, ή με την αρχαία επιγραφική του μορφή: 
), είναι παλαιό και παρωχημένο πλέον γράμμα του ελληνικού αλφαβήτου. Εμφανίζεται μόνο σε αρχαϊκές γραφές της Μικράς Ασίας και συγκεκριμένα σε κυζικινή γραφή και ειδικότερα στη λέξη "ναύσσον" στη θέση του διπλού σ.Αλλά και σε γραφή της Εφέσσου η λέξη τεσσαρακοντα εμφανίζεται ως τεϠαραϙοντα , με την ιωνική μορφή του που μοιάζει με αυτή του γράμματος Τ. Αυτό το γράμμα πιθανολογείται ότι είναι ίδιο με αυτό που αργότερα εισάχθηκε στο μιλησιακό σύστημα αρίθμησης, όπου χρησιμοποιήθκε ως σύμβολο του αριθμού 900.
), είναι παλαιό και παρωχημένο πλέον γράμμα του ελληνικού αλφαβήτου. Εμφανίζεται μόνο σε αρχαϊκές γραφές της Μικράς Ασίας και συγκεκριμένα σε κυζικινή γραφή και ειδικότερα στη λέξη "ναύσσον" στη θέση του διπλού σ.Αλλά και σε γραφή της Εφέσσου η λέξη τεσσαρακοντα εμφανίζεται ως τεϠαραϙοντα , με την ιωνική μορφή του που μοιάζει με αυτή του γράμματος Τ. Αυτό το γράμμα πιθανολογείται ότι είναι ίδιο με αυτό που αργότερα εισάχθηκε στο μιλησιακό σύστημα αρίθμησης, όπου χρησιμοποιήθκε ως σύμβολο του αριθμού 900.
Τόσο ο αρχικός σχεδιασμός όσο και η αρχική ονομασία του γράμματος είναι άγνωστη. Πιθανολογείται ότι προήλθε από παραλλαγή του αρχαϊκού γράμματος "σαν", και ενίοτε ονομάζεται "σαν" και σήμερα. Η σημερινή ονομασία "σαμπί" είναι επίσης μεταγενέστερη, των όψιμων βυζαντινών χρόνων. Φέρεται να προέρχεται ως σύνθετη λέξη Ὡσὰν πῖ (σαν - το γράμμα - πι), και βασίζεται στη σημερινή μορφή κεκλιμένου Π (Ϡ), που εξελίχθηκε κατά τα βυζαντινά χρόνια, με ενδιάμεσες μορφές το 
και .
και 
.
§ Σημειώνεται ότι το γράμμα αυτό φέρονταν στο τέλος του ελληνικού αλφαβήτου φερόμενο μόνο σε αντίγραφα και μηδέποτε σε επιγραφές ή σε νομίσματα. Στη νεότερη εποχή χρησιμοποιούταν επίσημα στη γραμματαρίθμηση ελληνικών νόμων και διαταγμάτων όπως δημοσιεύονταν παλαιότερα σε ΦΕΚ.
Αρχαϊκή γράμματα
| |
 ( ) Δίγαμμα |  ( ) Κόππα |
 ( ) Δίσιγμα | |
Άλλα γράμματα
| |
Γράμμα
|
Όνομα
|
Προφορά σύμφωνα με το Διεθνές Φωνητικό Αλφάβητο
|
Ανάλογο
φοινικικό γράμμα | ||
αρχαίο
|
νέο
|
αρχαία
|
νέα
| ||
Α α
|
ἄλφα
|
[a] [aː]
|
[a]
| ||
Β β
|
βῆτα
|
[b]
|
[v]
| ||
Γ γ
|
γάμμα
|
[g]
|
[ʝ] πριν από [e̞], [i], αλλιώς [ɣ]
| ||
Δ δ
|
δέλτα
|
[d]
|
[ð]
| ||
Ε ε
|
ἒ ψιλόν
|
[e]
|
[e̞]
| ||
Ϝ ϝ 1
|
Ϝαυ ;
|
[w]
|
-
| ||
Ζ ζ
|
ζῆτα
|
[zd], αργότερα [zː]
|
[z]
| ||
Η η
|
ἦτα
|
[ɛː] ([h])
|
[i]
| ||
Θ θ
|
θῆτα
|
[tʰ]
|
[θ]
| ||
Ι ι
|
ἰῶτα
|
[i] [iː]
|
[i], [j]
| ||
Κ κ
|
κάππα
|
[k]
|
[c] πριν από [e̞], [i], αλλιώς [k]
| ||
Λ λ
|
λάμβδα
|
[l]
|
[l]
| ||
Μ μ
|
μῦ
|
[m]
|
[m]
| ||
Ν ν
|
νῦ
|
[n]
|
[n]
| ||
Ξ ξ
|
ξῖ
|
[ks]
|
[ks]
| ||
Ο ο
|
ὄ μικρόν
|
[o]
|
[o̞]
| ||
Π π
|
πῖ
|
[p]
|
[p]
| ||
Ϻ 1 (ϻ)
|
([z])
|
-
| |||
Ϙ (Ϟ) 1 (ϙ Ϟ)
|
([k])
|
-
| |||
Ρ ρ
|
ῥῶ
|
[r], [r̥]
|
[ɾ]
| ||
Σ σ
ς |
σῖγμα
|
[s]
|
[s]
| ||
Τ τ
|
ταῦ
|
[t]
|
[t]
| ||
Υ υ
|
ὒ ψιλόν
|
([u]) [y] [yː]
|
[i]
| ||
Φ φ
|
φῖ
|
[pʰ]
|
[f]
| ||
Χ χ
|
χῖ
|
[kʰ] ([ks])
|
[ç] πριν από [e̞], [i], αλλιώς [x]
| ||
Ψ ψ
|
ψῖ
|
[ps]
|
[ps]
| ||
Ω ω
|
ὦ μέγα
|
[ɔː]
|
[o̞]
| ||
Ϡ ϡ 1
|
([ss] [ks])
|
-
| |||
(1): Το γράμμα αφαιρέθηκε σε πρώιμες περιόδους, πριν την κλασική εποχή. Η αρχαία γραφή ήταν μεγαλογράμματη, Η μικρογράμματη γραφή είναι βυζαντινή ανάπτυξη. Το σαμπί έχει μια πολύπλοκη ιστορία καί αμφισβητείται αν η σημερινή μορφή χρησιμοποιήθηκε ποτέ σαν γράμμα. Βλ. sampi
(2): Η αρχαϊκή προφορά φαίνεται εντός παρενθέσεως.
(2): Η αρχαϊκή προφορά φαίνεται εντός παρενθέσεως.
ΤΕΛΙΚΑ ΕΧΟΥΜΕ ΠΟΛΛΑ ΑΚΟΜΑ ΝΑ ΣΚΕΦΤΟΥΜΕ ΝΑ ΜΑΘΟΥΜΕ ΚΑΙ ΝΑ ΑΝΑΚΑΛΥΨΟΥΜΕ ΠΑΝΩ ΣΤΟ ΘΕΜΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΑΛΦΑΒΗΤΟΥ
ΤΕΛΟΣ
thesecretrealtruth
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
ΠΡΟΣΟΧΗ: Οι απόψεις των αναρτήσεων δεν ταυτίζονται υποχρεωτικά με τις δικές μας.
Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.