Ο Σλήμαν και η Ωραία Ελένη...

Σύμφωνα με τον Όμηρο αιτία του Τρωικού Πολέμου ήταν μια γυναίκα, η Ωραία Ελένη. Στο έπος ο ποιητής δε μας δίνει άμεση περιγραφή της γυναίκας που προκάλεσε τόσα δεινά. 

Γράφει η Κάτια Κατιμερτζή

 

Στην τρίτη ραψωδία, όμως , στη σκηνή της τειχοσκοπίας, η περί ης ο λόγος ανεβαίνει στο οχυρό οικοδόμημα πάνω από τις Σκαιές Πύλες, όπου ο Πρίαμος και οι συνετοί γέροντες της πόλης είναι συναθροισμένοι.

Η παρουσία της αποσπά από τους άνδρες, που επί δέκα χρόνια παρατηρούν πάνω από τα τείχη τον ανθό τωνΤρώων αλλά και των Αχαιών να χάνεται για χάρη της, την ομολογία που σε ελεύθερη μετάφραση αποδίδουμε ως εξής: «Χαλάλι τόσα δεινά! Η ομορφιά της μοιάζει τρομερά με εκείνης των Θεών».

Και οι αναγνώστες του Ομήρου βγάζουμε επί αιώνες τα συμπεράσματά μας. Η επιμονή της αρχαιολογικής σκαπάνης ενός ιδιαίτερου ανθρώπου, του Ερρίκου Σλίμαν, χάρισε στο ομηρικό έπος τις ιστορικές του διαστάσεις. Απέδειξε την ύπαρξη μιας ακμάζουσας πόλης που ασκούσε την οικονομική και εμπορική δεσποτεία της ευρύτερης περιοχής του Ελλησπόντου και σαρώθηκε εκ θεμελίων από την επεκτατική ορμήτων Μυκηναίων Αχαιών μέσα από μια πολεμική σύρραξη.

Και τα θαυμαστά κοσμήματα, που ο Σλίμαν ανακάλυψε στις ανασκαφές της Τροίας, θα ήταν πράγματι αντάξια της μυθικής Ελένης αν η ιστορία δεν διαχωριζόταν από το μύθο.

Ερρίκος Σλίμαν... 

Τα παιδικά χρόνια του Σλίμαν στιγματίστηκαν από τον πρόωρο θάνατο της μητέρας του, την εγκατάλειψη των γυμνασιακών του σπουδών αλλά και κάθε ονείρου για πανεπιστημιακή μόρφωση λόγω οικογενειακής οικονομικής δυσπραγίας.

Εξαναγκάστηκε να δουλέψει σκληρά από εφηβική ηλικία, αλλά η έμφυτη τάση του για επιτυχία και διάκριση τον έκανε να διαπρέψει γρήγορα στον κόσμο των επιχειρήσεων. Η διαρκής φιλομάθεια του και έναεξαιρετικό ταλέντο στην εκμάθηση ξένων γλωσσών τον έκαναν να ομιλεί με άνεση δεκατρείς γλώσσες . 

Ως προσωπικότητά ήταν τρομερά αυστηρός και απαιτητικός, οξύθυμοςσκληρός και αλαζόνας. Δεν δίστασε ποτέ να μεταχειριστεί ακόμη καιχονδροειδή ψέματα για να τεκμηριώσει ισχυρισμούς ή να ωραιοποιήσει την εικόνα του. 

Σε ηλικία 36 ετών ήταν ήδη βαθύπλουτος και έτοιμος να εγκαταλείψει τις επιχειρήσεις για να κυνηγήσει ένα όνειρο που -όπως μας πληροφορεί στο ημερολόγιο του- τον έκαιγε από παιδί: την ανακάλυψη της ομηρικής Τροίας. 

Ανακαλύπτοντας την...Τροία

 

Ξεκίνησε μια δεκαετία ταξιδιών και επιμόρφωσης με αποκορύφωμα τη διετή φοίτησή του στη Σορβόννη, όπου σπούδασε αρχαιολογία και εντρύφησε στην αρχαιοελληνική γραμματεία. Χώρισε την πρώτη του σύζυγο -που δεν συμμεριζόταν τα σχέδιά του- για ν' αναζητήσει μια νέα«Ελληνίδα», με ελληνοπρεπή μελαχρινή ομορφιά, με άριστη γνώση των αρχαίων Ελληνικών και ικανότητα απαγγελίας του Ομήρου από το πρωτότυπο. 

 

Επέλεξε τελικά μια κοπέλα κατά τριάντα χρόνια νεότερη του, τη Σοφία Εγκαστρωμένου, και με αυτήν ως βοηθό του ξεκίνησε για να αποδείξει ό,τι οι σύγχρονοί του θεωρούσαν μύθο: την ύπαρξη της Τροίας. 

Οι επιτόπιες έρευνες του και η συνάντησή με τον ερασιτέχνη αρχαιολόγο και πρόξενο των ΗΠΑ Φρανκ Κάλβερτ, τον έκαναν να ταυτίσει την τοποθεσία της αρχαίας Τροίας με το λόφο Χισαρλίκ στη Β.Δ. Μικρά Ασία και να αποσπάσει την άδεια για ανασκαφές από τις οθωμανικές αρχές το 1871.  

Ο μισός λόφος ανήκε ιδιοκτησιακά στην οικογένεια Κάλβερτ και οι προσεκτικές αν και «αθόρυβες»ανασκαφικές έρευνες που έκανε ο πρόξενος τον έπεισαν ότι κάτω από το λόφο κείτονταν θαμμένη ηομηρική Τροία. Η γεωγραφία της περιοχής εξάλλου ταίριαζε τόσο με τις ομηρικές αναφορές, όσο και με τηΓεωγραφία του Στράβωνα. 

Η συνεργασία των δύο ανδρών, όμως, αποδείχτηκε προβληματική, καθώς ο αλαζονικός χαρακτήρας τουΣλίμαν και η ζέση του να ανακαλύψει γρήγορα την Τροία τον έφεραν σε σταδιακή προστριβή με τον συνέταιρο του. Οι συνθήκες με τις οποίες ο Γερμανός αρχαιολόγος διεξήγαγε τις ανασκαφές στο λόφο τουΧισαρλίκ φανέρωναν πως ήταν αποφασισμένος να φτάσει στο πολυπόθητο αποτέλεσμα χρησιμοποιώντας κάθε μέσο που είχε στη διάθεσή του, ακόμη και αν ήταν έξω από κάθε επιστημονική πρακτική. 

Η Τροία;

Οι αρχικές έρευνες αποκάλυψαν την ύπαρξη ερειπίων πολλών χρονολογικών περιόδων, την ύπαρξη δηλαδή πολλών πόλεων χτισμένων τη μία πάνω στα απομεινάρια της άλλης, Προχώρησε, λοιπόν, στην υπόθεση ότι η Τροία του Ομήρου θα έπρεπε να βρισκόταν στα κατώτερα επίπεδα του λόφου και επί δύο χρόνια προσπαθούσε να φτάσει εκεί υιοθετώντας μια «επιθετική» ανασκαφική πρακτική. 

Προσέλαβε πολλούς εργάτες (ως και εκατό τη φορά) οι οποίοι έσκαβαν μετά μανίας συχνά με ακατάλληλα γεωργικά εργαλεία, διανοίγοντας τεράστια τομή στο λόφο, για να φτάσουν στα κατώτερα επίπεδα του. Ο έλεγχος το υλικού που απορρίπτονταν από την ανασκαφή, ήταν ελλιπέστατος, ενώ έκανε εκτεταμένη χρήση δυναμίτιδας, αδιαφορώντας εντελώς για τα ανώτερα στρώματα της πόλης. 

 Η ανακάλυψη των υπολειμμάτων των τειχών μιας ακρόπολης κι ενός ανακτόρου που βρίσκονταν αρκετά χαμηλά για να είναι η ομηρική πόλη καθώς και οι ενδείξεις ότι η πόλη είχε καταστραφεί από στρατιωτική επέμβαση τον ενθουσίασαν και συνέχισε την ανασκαφή σε κείνο το επίπεδο για να ανακαλύψει τελικά στα τέλη Μαΐου του 1873 τον «θησαυρό Α», μιας και ήταν ο πρώτος από μια σειρά ευρημάτων. 

«Ενώ ανασκάπταμε τον οχυρωματικό περίβολο και αποκαλύπταμε ολοένα και μεγαλύτερα τμήματά του, βρήκα ακριβώς δίπλα από την παλιά οικία, βορειοδυτικώς της Πύλης, ένα μεγάλο χάλκινο σκεύος με περίεργο σχήμα που τράβηξε αμέσως την προσοχή μου, καθώς μάλιστα νόμισα πως είδα να γυαλίζει από κάτω χρυσός...». 

Το εκπληκτικό αυτό σύνολο περιελάμβανεεκατοντάδες μεταλλικά αντικείμενα και σκεύη, αλλά κυρίως, μια θαυμαστή συλλογή απόκοσμήματα. Δύο χρυσά διαδήματα, ενώτια, πόρπες, δαχτυλίδια καθώς και ένα ασημένιο δοχείο με πάνω από 8.000 χρυσές ψηφίδες, που πρέπει να ανήκαν σε δύο ή περισσότερα περιδέραια. 

Αν και από τα ευρήματα δεν προέκυπτε σαφής χρονολόγηση, ο ενθουσιώδης Σλίμαν έσπευσε να τους αποδώσει την ονομασία «θησαυρός του Πριάμου». 

 

Στη φαντασία του κάποιο μέλος της βασιλικής οικογένειας της Τροίας προσπαθούσε να φυγαδεύσει τα κοσμήματα όταν επήλθε η καταστροφή, για να θαφτούν κάτω από τα ερείπια του παλατιού και να περιμένουν επί αιώνες τον ίδιο και την πιστή του σύζυγο Σοφία να τα φέρουν και πάλι στο φως, όπως μας πληροφορεί στο ημερολόγιο του. 

Στην πραγματικότητα η Σοφία Σλίμαν απουσίαζε από την ανασκαφή το εν λόγω διάστημα, καθώς είχε επιστρέψει στη Αθήνα μία εβδομάδα νωρίτερα για την κηδεία του πατέρα της. 

Τα κοσμήματα της Ωραίας Ελένης...

 

Παραβιάζοντας τη συμφωνία που έκανε με τις οθωμανικές αρχές για παράδοση των μισών ευρημάτων ο Σλίμαν φυγάδευσε τον θησαυρό στηνΕλλάδα. Εκεί προχώρησε σε επίσημη ανακοίνωση της ανακάλυψης του με δημοσιεύσεις στο διεθνή τύπο. Τίποτε όμως δε συγκίνησεπερισσότερο τη κοινή γνώμη όσο η περιβόητη φωτογράφιση τηςόμορφης και μελαγχολικής Σοφίας Σλίμαν με το μεγάλο διάδημα του θησαυρού, χρυσά ενώτια και περίτεχνο περιδέραιο, τα «κοσμήματα της Ωραίας Ελένης». 

Ο Σλίμαν επιθυμούσε να δωρίσει το θησαυρό στο ελληνικό κράτος, αλλά η κινητοποίηση των οθωμανικών αρχών, που κατήγγειλαν την κλοπή και προχώρησαν σε δικαστική διεκδίκηση των ευρημάτων, είχε καταλυτικό ρόλο στην απόφαση της Βουλής των Ελλήνων να απορρίψουν τη δωρεά. 

Αν και το 1875 ο Σλίμαν προχώρησε σε χρηματικό συμβιβασμό με τις οθωμανικές αρχές, καταβάλλοντας50.000 χρυσά φράγκα και αποκτώντας την κυριότητα του θησαυρού, η περιπέτεια του δεν σταμάτησε εκεί. Τα ευρήματα περιφέρονταν σε διεθνείς εκθέσεις- εξασφαλίζοντας του αναγνώριση- για να δωριστούν τελικά το 1880 στο Εθνολογικό Μουσείο του Βερολίνου, όπου και παρέμειναν ως το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, οπότε τα ίχνη τους χάθηκαν. 

Οι Ρώσοι και η χαμένη τρωϊκή συλλογή

Στις αρχές της δεκαετίας του ’90 δύο Ρώσοι ιστορικοί τέχνης, που μελετούσαν αρχεία της Σοβιετικής Ένωσης, έκαναν μια ανέλπιστη ανακάλυψη. Κιβώτια στα υπόγεια του Μουσείου Πούσκιν της Μόσχας έκρυβαν στο εσωτερικό τους τη χαμένη από το 1945 τρωική συλλογή.  

Η αποκάλυψη πυροδότησε μια έριδα διεκδίκησης των ευρημάτων που διαρκεί ως τις μέρες μας, αφού προς το παρόν ο θησαυρός κρατείται στη Ρωσία ως αποζημίωση για τις ζημιές που η χώρα υπέστη κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. 

Ο Σλίμαν επέστρεψε στην Τροία για να συνεχίσει τις ανασκαφές του άλλες τέσσερις φορές, έχοντας στο πλάι του εμπειρότερους επιστήμονες και κυρίως τον Βίλελμ Ντέρπφελντ, πρωτοπόρο στηνστρωματογραφική ανασκαφή με τεράστια προσφορά στην κλασσική αρχαιολογία. 

Ο Ντέρπφελντ ήταν ο άνθρωπος που συνέχισε την ανασκαφή και μετά το θάνατο του Σλίμαν το 1890 και απέδειξε ότι στο λόφο του Χισαρλίκ υπήρχαν τα ερείπια εννέα συνολικά πόλεων και η Τροία ΙΙ που ο Σλίμαν είχε ανασκάψει ήταν, δυστυχώς, προγενέστερη της εποχής του Τρωικού Πολέμου κατά 1.000 χρόνια(!). 

Η Ωραία Ελένη, ακόμη και αν είχε υπάρξει, δεν θα μπορούσε να έχει φορέσει τα κοσμήματα του θησαυρού... 

Η καταλυτική παρέμβαση του Σλίμαν στο χώρο δεν επιτρέπει στους ειδικούς να προσδιορίσουν μεαπόλυτη ακρίβεια ποιο από τα εννέα επίπεδα είναι τελικά η ομηρική Τροία, τα πιο πιθανά υποψήφια όμως είναι τα επίπεδα VI και VIIa επίπεδα στα οποία βρέθηκαν κεραμικά ευρήματα που επιτρέπουν μια σαφή χρονολόγηση (κάτι που έλειπε από το επίπεδο ΙΙ του Σλίμαν) αλλά και τη σύνδεση της Τροίας με τη Μυκηναϊκή εποχή. 

Πριν από το τέλος της ζωής του ο Σλίμαν είχε κι άλλες σημαντικότερες ανασκαφικές επιτυχίες στα μεγάλα κέντρα τηςΜυκηναϊκής Κοινής, στις Μυκήνες, την Τίρυνθα και τονΟρχομενό, που δίκαια του χάρισαν τον τίτλο του πατέρα τηςμυκηναϊκής αρχαιολογίας. Στην αποτίμησή μας για την προσφορά του Ερρίκου Σλίμαν πρέπει να επισημάνουμε ότι επικρίθηκε έντονα από την αρχαιολογική κοινότητα όσον αφορά στην ανασκαφική του πρακτική και επέμβαση στο λόφο του Χισαρλίκ, που είχε ως αποτέλεσμα την καταστροφή του μεγαλύτερου μέρους των εννέα επιπέδων των αρχαιολογικών ερειπίων. 

Δε μπορούμε όμως να μην επισημάνουμε ότι ο Σλίμαν έδρασε σε μία εποχή κατά την οποία η μεθοδολογίακαι η εξειδίκευση των τεχνικών της αρχαιολογίας βρίσκονταν υπό διαμόρφωση. 

Οφείλουμε επίσης να αναγνωρίσουμε ότι με τις επίμονες έρευνές του, απέδειξε ότι η Τροία υπήρξε πραγματικά και ότι ο Τρωικός Πόλεμος, που ο Όμηρος περιγράφει στην Ιλιάδα, είχε λάβει χώρα.Ό,τι από τα ευρήματά του αναγνώρισε ως προϊστορικό υλικό ήταν όντως προϊστορικό αν και προγενέστεροτης εποχής του τρωικού πολέμου. 

Πέρα, όμως, από την ανάδειξη της τοποθεσίας της Τροίαςκαι την απόδειξη της ιστορικότητας του τρωικού πολέμου, οι ανασκαφές του Σλίμαν συνέβαλαν σε κάτι ακόμη πιο σπουδαίο. Σε συνδυασμό με τις έρευνες των διαδόχων του στον αρχαιολογικό χώρο του Χισαρλίκ, αλλά και τις ανασκαφές άλλων αρχαιολόγων στηνΠολιόχνη της Λήμνου, όπου ανακαλύφθηκαν κοσμήματα εκπληκτικής ομοιότητας και σύγχρονα με αυτά που είχε ανακαλύψει εκείνος, είμαστε σε θέση σήμερα να γνωρίζουμε ότι στην ευρύτερη περιοχή του Β.Α. Αιγαίου κατά την πρώιμη εποχή του Χαλκού είχε αναπτυχθεί ένας κοινός προελληνικός πολιτισμός, προγενέστερος τουΜυκηναϊκού. Τα ευρήματα αποδεικνύουν ότι επρόκειτο για έναν ακμάζοντα πολιτισμό, που σύμφωνα με τον καθηγητή Γιώργο Κορρέ είχε «σαφή πρωτοαστικά χαρακτηριστικά(εξελιγμένη πολεοδομία, αρχιτεκτονικές κατασκευές υψηλού επιπέδου, προηγμένη μεταλλουργία, εξειδίκευση εργασίας) όλα ενδείξεις για την ύπαρξη ισχυρής κεντρικής εξουσίας». 

Ένας μεγάλος πολιτισμός άκμασε στην ευρύτερη ελλαδική περιφέρεια αιώνες πριν οι Μυκηναίοι ξεκινήσουν να εκπορθήσουν την Τροία.

storieumane.gr