"Ο μύθος των Σειρήνων"

Για το μύθο των Σειρήνων έχουμε δύο βασικές πηγές. Η μία είναι το επεισόδιο που αναφέρεται στη ραψωδία μ, στην Οδύσσεια του Ομήρου, όπου ο Οδυσσέας ακούει δεμένος στο κατάρτι του πλοίου του το σαγηνευτικό τους τραγούδι. Η άλλη εντοπίζεται στο παραμύθι του Δανού συγγραφέα Χανς Κρίστιαν Άντερσεν, με πρωταγωνίστρια μια νεαρή Σειρήνα η οποία εξαιτίας του έρωτα απαρνήθηκε την ουρά της.

Η εικόνα αυτού του πλάσματος, κατά το ήμισυ γυναίκα και κατά το ήμισυ ψάρι, είναι διαδεδομένη σ’ όλο τον κόσμο: από την Ινδονησία έως το Μεξικό κι από την Ευρώπη έως την Αμερική. Ελάχιστοι όμως είναι εκείνοι που γνωρίζουν ότι η εικόνα που έχουμε σήμερα για τις Σειρήνες είναι εντελώς διαφορετική από την αρχική. Οι πρώτες Σειρήνες, οι οποίες, σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία, γεννήθηκαν από τον ποτάμιο θεό Αχελώο ή το θαλάσσιο θεό Φόρκυ και εγκαταστάθηκαν στην Τυρρηνική Θάλασσα, δεν είχαν ουρά ψαριού, αλλά φτερά πουλιού. Η απόδειξη βρίσκεται φυσικά στην Οδύσσεια. Όταν ο Οδυσσέας κατάφερε να αντισταθεί στο τραγούδι τους έπεσαν και πνίγηκαν στη θάλασσα, πράγμα αδύνατο για πλάσματα που από τη μέση και κάτω ήταν ψάρια.

Το δόλωμα της καταστροφής.
Στην ελληνική μυθολογία οι Σειρήνες ήταν μοχθηρά τέρατα. Οι άντρες δεν μπορούσαν να τους αντισταθούν, παρόλο που γνώριζαν ότι τους περίμενε η καταστροφή. Με την ομορφιά, το μαγικό τους τραγούδι γεμάτο γνώση και το γυμνό σώμα τους, οι Σειρήνες συνδέονταν άμεσα με τη δύναμη του γυναικείου φύλου. Όμως είχαν μια μοιραία αδυναμία: δεν μπορούσαν να κάνουν παιδιά.

Ο άντρας που θα υπέκυπτε στο κάλεσμά τους δε θα διαιώνιζε το γένος του, πράγμα που για τους αρχαίους Έλληνες ήταν χειρότερο κι από το θάνατο. Μ’ αυτή την έννοια οι πρώτες Σειρήνες αντιπροσώπευαν την απόλυτη καταστροφή.

Ο Όμηρος όμως τους έδωσε μια άλλη διάσταση. Ο Οδυσσέας άκουσε σκόπιμα το τραγούδι τους δεμένος στο κατάρτι. Σύμφωνα με τον ιστορικό Ζαν Πιερ Βερνάν, "οι Σειρήνες είναι το κάλεσμα του πόθου για γνώση, η προσωποποίηση της σαγήνης και του θανάτου μαζί". Ο ομηρικός ήρωας τελικά δεν υπέκυψε, με αποτέλεσμα οι φτερωτές τραγουδίστριες να αυτοκτονήσουν -κίνηση που ουσιαστικά τις εξιλέωσε. Σταδιακά λοιπόν η ελληνική μυθολογία μετάπλασε το ρόλο τους.

Έτσι από σατανικές ξελογιάστρες έγιναν ψυχοπομποί στον Άδη. Η θλιμμένη εικόνα τους σκαλίστηκε σε ταφόπλακες και επιτύμβιες στήλες. Διατηρούσαν ακόμα τα φτερά τους, γιατί οι ψυχές των νεκρών συνδέονταν με την πτήση, στοιχείο κοινό σε πολλούς πολιτισμούς.

Η πρώτη αλλαγή: Από τα φτερά στα πτερύγια.
Πότε απέκτησαν ουρά ψαριού; Η αλλαγή συντελέστηκε το 2ο αιώνα μ.Χ. Με την επικράτηση του χριστιανισμού οι Σειρήνες αντιπροσώπευσαν και πάλι το κακό, τις διαβολικές πράξεις, τις ηδονές της σάρκας. Γι’ αυτό έχασαν τα φτερά τους, αφού, σύμφωνα με την Εκκλησία, μόνο οι άγγελοι δικαιούνταν να πετούν.

Η μετάβαση από τα φτερά στα πτερύγια ίσως έχει και μια πιο πεζή προέλευση. Mάλλον ένα ερμηνευτικό λάθος μεταμόρφωσε τα "πτερά" πουλιού σε "πτερύγια" ψαριού. Ακόμα και στα λατινικά, μεταξύ του "pennis" (φτερού) και του "pinnis" (πτερυγίου) υπάρχει η διαφορά μόνο ενός φωνήεντος. Ένα απρόσμενο λάθος στην αντιγραφή κάποιου κειμένου ώθησε το ζωγράφο ενός μεσαιωνικού βιβλίου να μετατρέψει τις Σειρήνες από γυναίκες-πουλιά σε γυναίκες-ψάρια.

Μεταξύ του 13ου και του 15ου αιώνα το Liber Monstruorum, το Βιβλίο των Τεράτων, κατέγραψε την επίσημη γέννηση νέων Σειρήνων με τη γνωστή σ’ εμάς εμφάνιση. Εδώ υπάρχει ένα σημείο στο οποίο πρέπει να δώσουμε προσοχή. Τα βιβλία ζωολογίας του Μεσαίωνα είχαν αξία επιστημονικού εγχειριδίου, επομένως για τους συγγραφείς τους η ύπαρξη αυτών των πλασμάτων ήταν δεδομένη.

Στη γλώσσα μας η αλλαγή στην εμφάνιση συνδυάζεται και με την αλλαγή στο όνομα. Η λέξη "Σειρήνα" αντικαταστάθηκε από τη "γοργόνα", ένα ακόμα μυθολογικό τέρας της αρχαιότητας. Η μορφή της πέρασε και στις νεότερες λαϊκές παραδόσεις, με γνωστότερη γοργόνα την αδερφή του Μεγαλέξανδρου.

Η δεύτερη αλλαγή: Από τους μύθους στα παραμύθια.
Το παραμύθι του Άντερσεν μεταμόρφωσε τις Σειρήνες-γοργόνες σε ρομαντικές νύμφες έτοιμες να θυσιαστούν για τον έρωτα, σβήνοντας οριστικά την παλιά τους τερατώδη υπόσταση. Έτσι βρίσκουμε πλέον γυναίκες-ψάρια σε πολλούς πολιτισμούς: από τις ρωσικές ρουσάλκες και τις σέντνα των Εσκιμώων μέχρι τις νινγκιό στην Ιαπωνία και τη Σειρήνα Μάμι Ουάτα, η οποία ζει στον ποταμό Νίγηρα.

Η εξάπλωσή τους είναι τόσο μεγάλη, ώστε μας κάνει να αναρωτιόμαστε για το αν πραγματικά υπήρξαν ή εξαφανίστηκαν όπως και τα άλλα προϊστορικά είδη. Στο πέρασμα των αιώνων καταγράφτηκαν πολλές εμφανίσεις τους. Κάποιες υποτίθεται ότι επιβεβαιώθηκαν ακόμα κι από επιστήμονες ή μελετητές του παρελθόντος, όπως ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος. Αν και ο διάσημος Ρωμαίος διανοούμενος του 1ου αιώνα μ.Χ. δεν πίστευε στα φτερωτά αυτά πλάσματα, παραδεχόταν την ύπαρξη των ιχθυόμορφων όντων.

Με την εμφάνιση του κινηματογράφου στις αρχές του 20ού αιώνα οι Σειρήνες πέρασαν το κατώφλι του σύγχρονου μύθου. Μεταξύ του 1930 και του 1950 γυρίστηκαν πάνω από είκοσι ταινίες με πρωταγωνίστριες Σειρήνες -μόδα που γεννήθηκε χάρη στη χολιγουντιανή επιτυχία της ηθοποιού Έστερ Ουίλιαμς, δεξιοτέχνιδα στη συγχρονισμένη κολύμβηση.

Περιπετειώδη πνεύματα στα καρτούν.
Το 1989 έκανε την εμφάνισή της η Σειρήνα Άριελ, πρωταγωνίστρια της ταινίας του Ντίσνεϊ. Tο αίσιο τέλος της, διαφορετικό από εκείνο του παραμυθιού, αφαιρεί κάθε δραματοποίηση από την εικόνα της Σειρήνας. Έτσι ολοκληρώνεται η συναρπαστική σειρά των αλλαγών: από τις άγριες γυναίκες-πουλιά που σκότωναν ναυτικούς, οι Σειρήνες έγιναν ψυχοπομποί και στη συνέχεια γυναίκες-ψάρια, σύμβολα του πειρασμού. Αργότερα συμβόλιζαν τους τραγικούς έρωτες και τελικά μεταμορφώθηκαν σε πρωταγωνίστριες κινηματογραφικών περιπετειών με αίσιο τέλος. Μήπως η συνεχής ικανότητα αλλαγής κρατάει ζωντανό το μύθο των Σειρήνων έως τις μέρες μας;

αγαπητοί φίλοι,
θέλω με την παρέμβασή μου αυτή να διορθώσω κάποιες ανακρίβειες που γράφονται σχετικά με τις σειρήνες.

φυσικά οι σειρήνες δεν αναφέρονται πρώτα από τον όμηρο και την οδύσσεια, αλλά από τον ορφέα στα αργοναυτικά του.

σειρήνες (εκ του σείριος=καυτός) ήταν οι θερμές ερωτικά γυναίκες. ήταν δηλαδή οι διάσημες εταίρες του 19ου π.χ. αιώνα, που κατοικούσαν στην περιοχή της κάτω ιταλίας, δηλαδή στα νότια παράλια της σημερινής επαρχίας της καλαβρίας.

αυτές λοιπόν –σύμφωνα με τον ορφέα- τραγουδούσαν υπέροχα, έπαιζαν λύρα και κρατούσαν καλάθια με εξωτικά φρούτα (λωτούς) τα οποία προσέφεραν στους ναυτικούς που σταματούσαν στο λιμάνι για να ξεκουραστούν.

εκεί λοιπόν οι «ευάλωτοι» ναυτικοί, κουρασμένοι και ταλαιπωρημένοι από τα πολύμηνα ταξίδια, παραδίδονταν στις αγκαλιές των πανέμορφων αυτών γυναικών, και από την ερωτική ζάλη, ξεχνούσαν σπίτι και οικογένεια.

αυτό λοιπόν ήταν οι σειρήνες. φυσιολογικές γυναίκες και όχι τέρατα που κατασπάραζαν ανθρώπους. και φυσικά δεν έχουν σχέση ούτε με τις γυναίκες με τσιριχτή φωνή, αλλά ούτε με τα περιπολικά και τα ασθενοφόρα.

δυστυχώς οι μύθοι θεωρούνται παραμύθια . είναι όμως ιστορια που με την πάροδο χιλιάδων χρόνων έφτασε στις επόμενες γενιές, με μεγάλες δόσεις φαντασίας και δεισιδαιμονιών. το να τις «φιλτράρει» κάποιος είναι πανεύκολο και χρειάζεται κοινός νους. αρκεί λίγο σοβαρά να έχεις ασχοληθεί και όλοι οι μύθοι αποκωδικοποιούνται εύκολα.

θα με ρωτήσει κανείς γιατί δεν έχει γίνει αυτό μέχρι σήμερα; γιατί απλούστατα , η ιστορία της ευλογημένης πατρίδας μας, της ελλάδας, που σήμερα βάλλεται ανηλεώς, εκτοξεύεται τουλάχιστον 15.000 χρόνια στο παρελθόν (ναι καλά διαβάσατε το νούμερο) από το 1500 π.χ. που θεωρητικά ισχύει μέχρι σήμερα και που το υποστηρίζουν σθεναρά όχι μόνο οι ξένοι, αλλά δυστυχώς και έλληνες και τα γράφουν μάλιστα στα άθλια σχολικά βιβλία ιστορίας.

φιλικά
σωτήρης σοφιάς
συγγραφέας του ιστορικού βιβλίου ορφεας & αργοναυτικη εκστρατεια

και του ιστορικού
μονογράμματος μορφές+γεγονότα /κενταυροι

πηγή